आठवणी!शालेय जीवनातल्या!१६

माझ्या ह्या हावरट मित्राचे नाव होते गोपाळ; पण आम्ही त्याला गोप्याच म्हणत असू. तर एकदा अचानकपणे ह्या गोप्याचे आईवडील,गोप्या आणि त्याचा तीनचार वर्षांचा असलेला लहान भाऊ असे सगळे जण संध्याकाळच्या वेळेला आमच्या घरी आले. त्यांच्या येण्याचे प्रयोजन काय असावे हे आधी माहीत नव्हते पण आल्यावर त्याच्या आईने ते(गोप्याची मुंज करायची होती) माझ्या आईला सांगितले. माझी मुंज सामुदायिक पद्धतीने झालेली असल्यामुळे त्यात खर्च खूपच कमी येतो हे त्यांना कुठुनसे कळले होते आणि म्हणून ह्याबद्दलची नेमकी माहिती घेण्यासाठी ते उभयता आपल्या दोन्ही मुलांसह आलेले होते.

मला कळायला लागले त्याच्या आधीपासूनच आमच्या घरात वीज नव्हती त्यामुळे रात्री आम्ही कंदील आणि चिमणीचा वापर करत असू. त्याप्रमाणे स्वयंपाकघरात एक मोठी चिमणी आणि बाहेरच्या खोलीत एक कंदील असा आम्ही वापरत असायचो.

ही मंडळी आल्यानंतर आधी मोठ्यांचा आपापसात एकमेकांची ओळख करून घेण्याचा कार्यक्रम झाला. तशी गोप्याची आई आधी आमच्या घरी एकदा येऊन गेलेली होतीच पण त्याचे वडील आमच्याकडे पहिल्यांदाच येत होते. त्यामुळे ती औपचारिकता उरकल्यावर मग गप्पा सुरू झाल्या. चहा-पाण्याची तयारी करायला आई आणि तिच्याबरोबर गप्पा मारायला गोप्याची आई दोघी स्वयंपाकघरात गेल्या. आमच्या दोघांचे वडील आपापसात गप्पात रंगले. माझे वडील तसे गप्पिष्ट होतेच आणि त्यात गोप्याचे वडीलही तसेच होते. त्यामुळे गप्पा चांगल्याच रंगल्या. गोप्या आणि माझी इतर भावंडे आम्ही ओट्यावर बसून आपापसात शाळेतील गमतीजमतीवर गप्पा हाणायला लागलो.

ह्या सर्वात एकटा पडला तो गोप्याचा लहान भाऊ. तो आमच्यापेक्षा खूपच लहान असल्यामुळे इकडे धाव तिकडे धाव असे करत होता आणि मधनं-मधनं कंदिलाजवळ जाऊन त्याच्या काचेला हात लावायचा प्रयत्न करत होता. आम्हा मुलांपैकीच कोणी तरी मग त्याचे बकोट पकडून त्याला बाहेर घेऊन जात असू.थोड्या थोड्या वेळाने हे घडत होते. त्याचे वडील हे सगळे बघत असूनही अतिशय शांत होते पण माझ्या वडिलांच्या मनात भिती होती की एखादे वेळेस त्याने खरोखरच त्या काचेला हात लावलाच तर खूपच अनर्थ होईल. म्हणून चटकन उठून त्यांनी तो कंदील उचलला आणि वर दाराच्या खिळ्याला टांगला.

चहापाणी,खाणेपिणे झाले आणि मग गोप्याच्या बाबांनी नेमका मुद्द्याला हात घातला. सामुदायिक मुंजीबद्दलची माहिती ते माझ्या वडिलांकडून जाणून घ्यायला लागले. मग वडिलांनी त्याबद्दलचे एक पत्रक काढून त्यांना वाचायला दिले. कंदील वर असल्यामुळे पत्रक वाचण्यासाठी लागणारा प्रकाश अपुरा होता म्हणून त्यांनी माझ्या वडिलांना कंदील खाली घ्यायला सांगितले. कंदील खाली घेताना माझ्या वडिलांनी त्यांना मुलाला आवरण्यासंबंधी सूचना दिली पण त्यांनी ते हसण्यावारी सोडून दिले.

कंदिलाच्या प्रकाशात त्या पत्रकाचे वाचन सुरू असताना गोप्याच्या लहान भावाला त्याच्या आईने धरून ठेवले होते; पण कसे कुणास ठाऊक त्याने तिच्या हातांची पकड सोडवली आणि एकदम कंदिलाकडे धाव घेतली आणि कोणी काही करण्याआधी जाऊन तडक दोन्ही हातांनी कंदिलाची काच पकडली. जोराचा चटका बसताच त्याने भोकांड पसरले. जे होऊ नये असे वाटत होते तेच झाले होते. त्या चिमुकल्या जीवाचे हात चांगलेच पोळले होते. रंगाचा बेरंग झाला होता आणि मग त्या चिमुकल्या हातांवर उपचार सुरू झाले. माझ्या आईने चटकन एक तसराळे भरून थंड पाणी आणून त्यात त्याचे हात बुडवले. वडिलांनी ते निळ्या शाईसारखे असणारे औषध फडताळातून शोधून काढले आणि मग तेही त्याच्या हातांवर ओतले. पण इतक्या नाजूक जीवाला त्याचा काही खास फायदा झाला नाही.

हे सगळे रामायण घडले तरी ते दोघे आईबाप आश्चर्यकारकरीत्या कमालीचे शांत दिसत होते. शेवटी माझ्या वडिलांना राहवले नाही आणि त्यांनी गोप्याच्या वडिलांना जरा कठोरपणे सुनावले, "अहो,हा लहानसा जीव इतका तळमळतोय तरी तुम्ही इतके शांत कसे? चला, उठा आणि लगेच त्याला डॉक्टरकडे न्या बघू ." पण तरीही ते शांतच होते. मग माझ्या आईनेही गोप्याच्या आईला तेच सुनावले आणि मग मोठ्या नाईलाजाने तरीही कोणत्याही प्रकारची घाई न करता अतिशय थंडपणाने त्या दोघांनी त्या मुलाला डॉक्टरकडे नेले.

त्यांच्या जाण्यानंतरही माझ्या आई-वडिलांना बसलेला मानसिक धक्का ओसरलेला नव्हता.ते दोघे सख्खे आईबाप असूनही आपल्या मुलाच्या बाबतीत असे का वागले? हे कोडे मात्र कधीच उलगडले नाही.

आठवणी!शालेय जीवनातल्या!१५

विचार करूनही मला योग्य असा उपाय सापडत नव्हता आणि रतीब लावल्यासारखा माझा तो वर्गबंधू रोज माझ्या नाकावर टिच्चून माझ्या घरात जेवत होता.
एक दिवस अघटित घडले. त्याचा डबा कुणीतरी पळवला. डबा नाही म्हटल्यावर त्याचा जीव कासावीस झाला. ज्याला त्याला विचारत सुटला डबा कुणी घेतला ते पाहिले काय म्हणून. खरे तर त्याचा संशय माझ्यावरच होता; पण मी तसे केले नसल्यामुळे मला घाबरण्याचे कारणच नव्हते. मात्र, हे कुणाचे काम असावे ह्याबद्दल उत्सुकता होतीच. ज्याने कुणी केले असेल त्याच्याबद्दल मला उगीचच आपुलकी निर्माण झाली.

डबा मिळत नाही हे पाहून तो शिक्षकांकडे तक्रार करायला गेला. वर्गावर शिक्षक आले आणि त्यांनी सगळ्या वर्गाला ह्या घटनेचा जाब विचारला पण कुणीच काही बोलेना. शेवटी शिक्षकांनी सगळ्यांच्या दफ़्तर आणि बाकांची झडती घ्यायला शिपायाला सांगितले. त्याने सगळ्यांची कसून झडती घेतली पण डबा कुठेच सापडला नाही. शेवटी शिक्षकांनी त्या तक्रार करणार्‍या माझ्या वर्गबंधूचे दफ़्तर तपासायला सांगितले आणि काय आश्चर्य? डबा त्यातच सापडला की हो!डबा आपल्याच दफ़्तरात बघून तोही चक्रावला. त्याने झडप घालून तो डबा शिपायाच्या हातून हिसकावून घेतला आणि चटकन उघडला तर त्यात काहीच नव्हते. सगळा डबा चाटून पुसून साफ केलेला दिसत होता. ते पाहून तो रडू लागला.
आता शिक्षकांना कळत नव्हते की कुणाला शिक्षा करावी? त्यांनी आपली त्याचीच समजूत घातली, " अरे रोजच्या सवयीने तूच खाल्ला असशील डबा आणि विसरला असशील. होते असे कधी कधी. माणूस एखाद्या तंद्रीत नेहमीचे काम उरकतो पण त्याला ते केले असे नंतर आठवत नाही. तेव्हा उगी उगी! आता रडणे थांबव बघू!
"पण तो आपला रडतोच आहे आणि कळवळून सांगतोय की, "मी डबा खाल्लेला नाही. मी हात धुवायला गेलो आणि येऊन पाहिले तो डबा दफ़्तरात नाही. माझ्यावर विश्वास ठेवा!"पण शिक्षकांचा त्याच्यावर विश्वासच बसला नाही. तेव्हढ्यात सुट्टी संपल्याची घंटा वाजली आणि पुढच्या तासाचे शिक्षक वर्गात आले आणि तेवढ्यापुरते ते प्रकरण मिटले.
मी विचार करत होतो की कोण बरे असावा हा बहाद्दर की ज्याने डबा पळवतानाही कुणाला कळले नव्हते आणि पुन्हा जागच्या जागी ठेवतानाही कळले नव्हते. विचार करताना सहज माझी नजर माझ्या त्या सल्लागार मित्रावर पडली आणि त्याच्या डोळ्यातले भाव पाहून माझी खात्रीच पटली की हाच तो बहाद्दर असणार. मी नेत्रपल्लवीद्वारे त्याच्याशी संवाद साधला आणि त्यानेही मला तसाच प्रतिसाद देत ’हे आपलेच कर्तृत्व’ असल्याचे सुचवले. मी हसून त्याला त्याबद्दल शाबासकी दिली.

त्यानंतर जेवणाची सुट्टी झाली. मी वर्गाबाहेर पडण्याआधी आमचा हावरट वर्गबंधू माझ्या घराच्या दिशेने धूम ठोकताना मी पाहिला आणि लक्षात आले की हा उपाय देखिल उपयोगाचा नाहीये. उलट आज तो दोन पोळ्या जास्तच हाणेल हे नक्की. सल्लागार बंधूला शाबासकी देऊन मी घरी आलो तेव्हा आई माझी वाटच पाहत होती. तिला बहुधा आज घडलेले रामायण(डबायण) त्या हावरटाने सांगितले असणारच.
मी हातपाय धुऊन जेवायला बसलो. माझ्या पानात वाढताना तिने मला त्या डब्याबद्दल विचारले, "तू घेतलास काय रे ह्याचा डबा?"
मी "नाही!" म्हणालो.
मी सहसा कधी खोटे बोलत नाही आणि असल्या क्षुल्लक गोष्टीत तर नाहीच नाही हे आई ओळखून होती. उत्तर देताना तिची नजर माझ्या नजरेला भिडली आणि तिची खात्री पटली की हे कृत्य माझे नाही. तिने तो विषय तिथेच थांबवला आणि मग पटापट जेवून मी पुन्हा शाळेत गेलो.

दुसर्‍या दिवशी तो आपल्या आईला घेऊन आला. त्याच्या सांगण्यावरून त्याच्या आईने मला त्या डबा प्रकरणाबद्दल विचारले.
"मी नाही खाल्ला!" असे मी तिला सांगितले.
"मग कुणी खाल्ला?" असा तिचा प्रश्न येताच मला काय करावे हे सुचेना. कुणी खाल्ला हे मला माहीत होते. अशा परिस्थितीत ते "माहीत नाही" असे सांगणे खोटेपणाचे ठरले असते आणि "अमक्याने खाल्ले" असे सांगितले असते तर ती चहाडी ठरली.
मी अशा अवस्थेत असताना माझा सल्लागार मित्र चटकन पुढे आला आणि म्हणाला, "मावशी! मी खाल्ला ह्याचा डबा! हा रोज स्वत:चा डबा खाऊनच्या खाऊन वर ह्याच्या(म्हणजे माझ्या) घरी जाऊन जेवतो. असे करू नको म्हणून सांगितले तरी ऐकत नाही. म्हणून ह्याला धडा शिकवायला मी असे केले त्याबद्दल मला माफ करा."
हे ऐकून त्या मावशींनी त्यांच्या मुलाच्या एक थोबाडीत मारली आणि म्हटले, "अरे तुला मी रोज डबा देते ना? मग असे रोज रोज भिकार्‍यासारखे लोकांच्या घरी जाऊन जेवायला तुला लाज कशी वाटली नाही?"
आपल्या मुलाच्या ह्या असल्या वागण्यामुळे दुखावलेली ती माउली त्याला आमच्या समोर बदड बदड बदडू लागली आणि विचारू लागली, "बोल? पुन्हा असे करशील?"
तेव्हा रडत रडत आईच्या पाया पडत त्याने "आता असे पुन्हा नाही करणार" म्हणून कबुली दिली. त्यानंतर त्या मावशी माझ्या घरी गेल्या आणि त्यांनी आपल्या मुलाच्या कृत्याबद्दल माझ्या आईची माफी मागितली.माझ्या आईने त्यांना शांत केले आणि सांगितले, " अहो,जाऊ दे हो! लहान मूल आहे ते. भूक लागते एखाद्याला जास्तीची. तुम्ही असे का नाही करत? त्याला दोन डबे देत जा. बघा, त्याची भूकही भागेल आणि त्याची ही सवयही सुटेल."

माझ्या आईच्या सल्ल्याप्रमाणे त्या दिवसानंतर त्याच्या आईने त्याला दोन-दोन डबे द्यायला सुरुवात केली आणि खरंच त्याची ती सवय कायमची सुटली.पुढे मग हळूहळू आमच्या दोघांची मैत्री झाली . तो त्याच्या डब्यात काही खास पदार्थ असले की मला देऊ लागला. आमच्यातली कटुता केव्हाच संपली होती.

आता आम्ही एकमेकांच्या गळ्यात गळे घालून फिरू लागलो.

आठवणी!शालेय जीवनातल्या!१४

माझी शाळा अगदी घराजवळच होती. त्यामुळे शाळा भरल्याची,सुटल्याची, इतकेच काय प्रत्येक तास संपल्याची घंटा देखिल घरात ऐकू येत असे. शाळा भरल्याची घंटा वाजली की मी घरातून निघत असे आणि प्रार्थनेची सुरुवात होण्याच्या आधीच आपल्या जागेवर स्थानापन्न झालेला असे. मात्र ६वी पासून माझी वर्णी प्रार्थना म्हणणार्‍यांत लागल्यामुळे मला १० मिनिटे आधीच शाळेत पोचावे लागे.
प्रार्थनेला आमचे गाडगीळ सर पेटीवर साथ करत. शाळा तिमजली होती आणि आम्ही पहिल्या मजल्यावरच्या मार्गिकेमध्ये उभे राहून प्रार्थना म्हणायचो. सुरुवातीला शाळेत ध्वनिक्षेपकाची सोय नव्हती त्यामुळे प्रार्थना सगळ्या वर्गात ऐकू जायची नाही. म्हणून प्रार्थना सुरु होण्या आधी आणि नंतर, घंटेचा एक टोल वाजत असे. माझ्या समावेशामुळे प्रार्थना बर्‍याच वर्गात ऐकू जाऊ लागली असे बर्‍याच शिक्षकांकडून कळले. त्याबद्दल माझे आणि माझ्या आवाजाचे कौतुकही झाले. माझ्या पहाडी आवाजाचा हा असाही एक फायदा झाला.

आम्हाला दोन मधल्या सुट्ट्या असत. एक १५ मिनिटांची आणि दुसरी ३० मिनिटांची.
पहिल्या सुट्टीत पाणी पिण्यासाठी ही झुंबड उडायची म्हणून मी घरी येऊनच पाणी पीत असे. हळूहळू माझ्याबरोबर माझे वर्गमित्रही यायला लागले. मग हे प्रकरण इतके वाढले की आईने ओट्यावर एक नळ असलेला माठ आणि दोनचार भांडी ठेऊन सगळ्यांची सोय केली.

दुसर्‍या सुट्टीत मी जेवायला घरीच येत असे. जेमतेम दहा मिनिटांत जेवून उरलेला वेळ पुन्हा शाळेत जावून खेळण्यात घालवत असे. एकदिवस ह्या सुट्टीत मी घरी जाताना एक वर्गबंधू माझ्या बरोबर घरी आला. माझ्याबरोबर आईने त्यालाही जेवायला वाढले. त्यानंतर मग तो येतच राहिला . इतका की एखादे वेळेस मी घरी उशीरा पोचत असे पण हा माझ्या आधीच जावून पाटावर बसलेला असे. मला अस्सा राग यायचा त्याचा की काही विचारू नका. "रोज रोज कशाला रे येतोस माझ्या बरोबर जेवायला?" असे मी त्याला विचारले तरी तो काहीच उत्तर देत नसे. निमूटपणे जेवायचा आणि शांतपणे निघून जायचा. जेवण आटोपल्यावर तो माझ्या, बरोबर येण्याची देखिल वाट पाहात नसे.

मी आईला कितीतरी वेळा सांगितले की "तू त्याला जेवायला देत जावू नकोस. तो हावरट आहे. त्याचा डबा आधीच्या सुट्टीत खातो तेव्हा मलाही काही देत नाही आणि दुसर्‍या कुणालाही काही देत नाही. पक्का आप्पलपोटा आहे. रोज त्याच्या डब्यात छान छान पदार्थ असतात. शीरा,उपमा,थालीपीठ,घावनं,तुपसाखर पोळी,गुळसाखरपोळी तर कधी कधी पुरणपोळी देखिल असते; पण हा कुणाला त्याचा वासही देत नाही. ह्या अशा मुलाला तू कशाला लाडावून ठेवतेस? मला तो अजिबात आवडत नाही."

आई आपली नेहेमी एकच सांगायची, " अरे कसा ही असला तरी तुझा मित्रच आहे ना?"
मी, "नाही"! म्हणायचो. पण एक नाही आणि दोन नाही.
"अरे, दिल्याने आपले काऽऽही कमी होत नाही. भुकेलेल्याला अन्न आणि तहानेलेल्याला पाणी दिले की पुण्य लागते."
"तो काही भुकेलेला बिकेलेला नाही. चांगला चापून येतो स्वत:चा डबा आणि इथे येवून फुकट मध्ये खात असतो. त्याच्यापेक्षा एखाद्या भिकार्‍याला जेवायला घाल तू रोज. मी काही म्हणणार नाही."

पण माझ्या बोलण्याचा,त्रागा करण्याचा ना आईवर परिणाम व्हायचा ना त्या वर्गबंधूवर. माझ्या पुढे गहन प्रश्न पडला. आता ह्याला ह्या पासून परावृत्त कसे करायचे? काहीतरी युक्ती केली पाहिजे. पण काय करणार? शारिरीक दृष्ट्या मी दुबळा होतो त्यामुळे त्याला माराची भिती दाखवणे शक्य नव्हते आणि असे काही मी केले असे आईला कळले असते तर माझीच पाठ शेकली गेली असती. मग करावे तरी काय? बराच विचार केला पण काही सुचेना. मग मी हे माझ्या दुसर्‍या एका वर्गबंधुला विश्वासात घेऊन सांगितले आणि त्यावर त्याचे मत मागितले. तो चटकन म्हणाला, "आयला,त्यात काय आहे? तू त्याचा डबा खा मग बघ कशी खोड मोडेल ती."
"अरे पण त्याच्या डब्याला तो हात तरी लावू देईल काय? मग खाणे तर दूरच राहिले."
"तू पण ना चम्याच आहेस(खरे तर पम्याच). इतके कसे कळत नाही तुला की तो डबा खाण्याआधी हात धुवायला जातो, तेव्हाच त्याचा डबा लांबवायचा आणि शाळेच्या मागे जाऊन गुपचुप खायचा."
"अरे पण हे कसे शक्य आहे? तो शिक्षकांकडे तक्रार करेल ना माझी आणि मग इथे शिक्षक आणि घरी गेल्यावर आई माझी पाद्यपुजा करेल त्याचे काय? नाय बाबा. आपल्याला हे जमणार नाही."
"मग रडत बस." असे म्हणून त्या मित्राने माझा नाद सोडला. मी देखिल काय करावे आणि कसे करावे ह्या विवंचनेत गढून गेलो.

आठवणी!शालेय जीवनातल्या!१३

सहावीत असतानाच जानेवारीत माझी मुंज झाली. दादरला ब्राह्मण सहाय्यक संघात सामुदायिक मुंजीचा कार्यक्रम होता. तिथेच माझीही मुंज लागली. माझे वडील वाह्यात खर्चाच्या विरुद्ध होते. एक संस्कार म्हणून मुंज करायचीच आहे तर ती अशी सार्वजनिक असली म्हणून कुठे बिघडते असे त्यांचे ठाम मत होते. त्यामुळे आम्हा तिघा भावांच्या मुंजी ह्या अशाच सार्वजनिक पद्धतीनेच झालेल्या होत्या.

                                                      सगळ्यात बुटका....उजवीकडचा...तो मीच.

मुंजीत इतर बटुंबरोबरच माझाही गोटा केला गेला. डोक्यावर एक छोटासा घेरा आणि शेंडी सोडली तर अगदी तुळतुळीत गोटा करून माझे मऊरेशमी केस(ज्याचा मला खूप अभिमान होता) पार नाहीसे करून जणू माझा अहंकारच ठेचला होता.त्या तशा गोटा केलेल्या अवस्थेत शाळेत जायला लाज वाटत होती म्हणून डोक्यावर एक पी-कॅप घालून मी शाळेत गेलो.

माझ्या मुंजीची आणि त्यात केलेल्या चमन गोट्याची बातमी आधीच वर्गात पोचली होती. सगळे जण "ताजी-वाशी-आजी" करण्यासाठी टपलेलेच होते. मी ही "रामराम" म्हणून ते टाळण्यासाठी मोठ्या तयारीत गेलो.वर्गात शिरतानाच जोरात "रामराम" म्हणायचे म्हणजे कोणी मारणार नाही असे मनाशी ठरवतच शाळेत पोचलो; पण सगळेच "ओंफस" झाले. वर्गात शिरण्या अगोदरच एका दोघांनी मला पकडले, माझी टोपी काढली आणि सणसणीत "ताजी-वाशी-आजी "(टकलावर जोरात टपल्या आणि डोक्याच्या मागच्या भागावर सणसणीत चपराक) करून घेतले. त्यांच्या त्या माराने मी विद्ध झालेलो असतानाच आणखी काही जणांची कुमक माझ्यावर चालून आली आणि त्यांनी मला धरून वर्गात नेले. वर्गात नेतानाही मार पडतच होता. त्या दिवशी "रामराम" बोलता आलेच नाही पण "मरामरा"(मरेस्तोवर) मार मात्र खायला लागला. माझा चेहरा, गोटा सगळे लाल लाल होईपर्यंत मुलांनी मला यथेच्छपणे टपल्या मारून मारून रडकुंडीला आणले होते. शाळा भरल्याची आणि त्यानंतर प्रार्थनेसाठी घंटा वाजली तेव्हाच कुठे मला श्वास घेण्याची फुरसत मिळाली.त्या दिवशी त्यानंतरही अगदी दिवसभर,संधी मिळेल तशी प्रत्येकाने मला टपल्या मारण्याची संधी साधून घेतली. कुठून झाली गोटा करण्याची दूर्बुद्धी असे झाले; पण माझ्या हातात कुठे काय होते?

त्यानंतर चारेक दिवसांनी २६ जानेवारी ह्या प्रजासत्ताक दिनानिमित शाळेत झेंडावंदनाला गेलो होतो तेव्हाचा प्रसंग!

झेंडावंदनासाठी आम्हा मुलांना २०-२० मुलांच्या रांगा करुन उभे केले होते. आज "एडी मिलाव" आणि "कदम खोल" वगैरे आज्ञा नेहमीच्या शारिरीक शिक्षणाच्या सरांऐवजी खुद्द आमचे मुख्याध्यापक देत होते. झेंडावंदनाच्या आधी झेंड्याला "वंदन" करण्याची रंगीत तालीम ते स्वतः जातीने घेत होते. हे करत असताना त्यांनी मध्येच एकदम "ए! तू! तू इकडे ये"! असे म्हटले. ते कुणाला उद्देशून बोलले हे काही कळलेच नाही. निदान मला तरी नसावे असे मला वाटले.

इतक्यात सर स्वतः रांगेत घुसले आणि चालत चालत नेमके माझ्यापाशी येऊन थांबले.माझ्या पाठीत एक रट्टा मारून म्हणाले "इतका वेळ काय हवेशी बोलत होतो काय? लक्ष कुठेय तुझे? आणि ही टोपी कशाला घातलेय? काढ ती"!मी आपले "सर,माझी मुंज झालेय...... (नुकतीच, म्हणून गोटा केलाय. सगळी मुलं टपल्या मारतात म्हणून मी टोपी घातलेय..... हे सगळे मनातल्या मनात)माझे बोलणे पूर्णपणे ऐकून न घेता त्यांनी ती टोपी जप्त केली. वर एक सणसणीत टपली हाणली आणि पुन्हा पुढचे आदेश द्यायला गेलेसुद्धा. त्यांची पाठ वळताच एक दोघांनीही आपले हात साफ करून घेतले. झाल्या प्रसंगाने माझा अपमान झाला असेच मला वाटले. झालेल्या अपमानाने आणि नाहक पडलेल्या माराने मी अक्षरशः रडवेला झालो होतो. कसेबसे एकदा झेंडावंदन उरकले आणि आम्ही वर्गात गेलो.

थोड्याच वेळात शिपाईदादा आले "बोलावलेय" असा मुख्याध्यापकांचा निरोप घेऊन. आता पुढे काय वाढून ठेवलेय ह्या भीतीने मी घाबरत घाबरत त्यांच्या समोर जाऊन उभा राहिलो. पण तसे काही विपरीत घडले नाही. त्यांनी माझ्याकडे हात पुढे करून माझी टोपी परत केली आणि सांगितले की झेंडावंदनाला पुन्हा टोपी घालू नकोस म्हणून! मला कळेना टोपी घातल्याने काय फरक पडतो ते; पण विचारण्याची हिंमत होत नव्हती. तरीही सगळे धैर्य एकवटून मी विचारलेच. "सर, रागावणार नसाल तर एक विचारु?"सरांनी एकवार माझ्याकडे रोखून बघितले आणि म्हणाले, "विचार! नाही रागावणार!"

"सर! मोठमोठे नेते आणि मंत्री झेंडावंदनाच्य वेळी टोप्या घालतातच ना! मग मी घातली तर तुम्ही का रागावलात?"सर किंचित हसले आणि माझेही दडपण दूर झाले. ते म्हणाले, "अरे गांधी टोपी हा आपल्या स्वातंत्र्य लढ्याचा एक अविभाज्य भाग आहे. ती टोपी खादीची असते आणि खादीचा स्वराज्याच्या कल्पनेशी जुळलेला संबंध म्हणजे कधीच न तुटणारा धागा आहे. मंत्री जे खादीचे कपडे वापरतात तो त्यांचा गणवेश आहे आणि गांधीटोपी हा त्याचाच एक अविभाज्य भाग आहे; पण ही तू घातलेली टोपी आपली नव्हे. ती परदेशी आहे आणि ती तुझ्या गणवेशाचा भागही नाही. झेंडावंदनाच्या वेळेस गणवेशाखेरीज दुसरी कोणतीही गोष्ट अंगावर असता कामा नये असा संकेत आहे आणि म्हणूनच मी तुला ही टोपी काढायला लावली".

सरांच्या समोर मी मान डोलावली खरी पण मला तरी ते काही फारसे पटले नाही. हीच गोष्ट न मारता त्यांनी मला आधी सांगितली असती तर कदाचित पटलेही असते. असो, एकूण काय तर तुळतुळीत गोट्यामुळे मुलांकडून आणि टोपीमुळे सरांकडून मार खाणे हे बहुधा विधिलिखित असावे.

क्रमश:

आठवणी!शालेय जीवनातल्या!१२

बेडकी प्रकरण घडल्यानंतर असाच एक प्रकार आमच्या वर्गात घडला.आम्हाला विज्ञान शिकवायला केळकर नावाचे सर होते. अंगपिंडाने मजबूत, गोरे पान,तुळतुळीत टक्कल ,पोटाचा नगारा(तुंदिलतनु) असे त्यांचे दृष्यरूप होते. ह्यामुळेच की काय शाळेतली टारगट मुले त्यांचा उल्लेख 'बाप्पा' म्हणून करीत.(एक सोंड लावली असती तर खरेच बाप्पा म्हणून शोभले असते.)

विषय शिकवण्यात सरांचा हातखंडा होता. एरवी गंभीर असणारे सर प्रसंगी विनोदही करीत.कधी कधी रागावत तेव्हा पट्ट्यांचा प्रसादही देत. पण एकूण खूप चांगले आणि विद्यार्थीप्रिय असे शिक्षक होते केळकर सर.
मी त्यांचा लाडका विद्यार्थी होतो. शिकवताना नेहमी मला विचारत "काय देवबाप्पा? समजतेय ना?"
मी होय म्हटले की त्यांचे समाधान होई.

एकदा सर शिकवत असताना फळ्यावर आकृती काढण्यासाठी वर्गाला पाठमोरे उभे होते. मुले दिसेल तशी ती आकृती वहीत उतरवून घेत होती. तेव्हढ्यात कुणीतरी "बाप्पा" असे ओरडले. मला वाटले की मलाच कुणीतरी हाक मारतंय म्हणून मी उभा राहून मागे पाहू लागलो; पण सगळे खाली माना घालून आकृती उतरवण्यात मग्न होते. सरांनीही एकदा मागे वळून पाहिले आणि पुन्हा ते आकृती काढण्यात मग्न झाले. सर मला देखील बाप्पाच म्हणत आणि शाळेतील टारगट मुले सरांना बाप्पा म्हणतात हेही त्यांना माहित होते. त्यामुळे ह्या बाप्पा हाकेचे त्यांना विशेष असे काहीच वाटले नाही.

सरांची पाठ पुन्हा आमच्याकडे झाल्यावर पुन्हा कुणीतरी " ए बाप्पा" असे ओरडले. ह्यावेळी मात्र सर चटकन वळले आणि जोरात ओरडले "कोण रे तो?कोण बोलतोय बाप्पा?प्रसाद हवाय का?"
पण मुले खाली माना घालून आकृती उतरवून घेताहेत हे पाहिल्यावर त्यांनी पुन्हा आपला मोर्चा फळ्याकडे वळवला.त्यांची पाठ वळताच पुन्हा कुणी तरी ओरडले "ए बाप्पा,टकल्या"!
इथे सरांची खात्रीच झाली की हे त्यांनाच उद्देशून कुणीतरी बोलले होते. आवाज मागच्या बाकांकडून आला होता हेही त्यांनी हेरले. एक क्षणभर त्यांनी वर्गावरून नजर फिरवली आणि ताड ताड चालत ते सर्वात शेवटच्या बाकाजवळ गेले.

त्या बाकावर दोन मुले बसत होती. एकाचे आडनाव होते वैद्य. मुलगा तसा वयाने मोठाच होता. अंगाने हडकुळा पण उंचीला सहा फूट तरी असावा;मात्र अतिशय गरीब स्वभावाचा. त्याच्या तोंडावरची माशी देखिल उडत नसे. त्याच्या बाजुलाच बसणारा दुसरा म्हणजे सखाराम साळवी. उंची जेमतेम पाच फूट. पण छाती ३६" ते ३८" असावी. हा मुलगाही नापास होत होत आमच्या वर्गात आलेला. शाळेच्या कबड्डी संघाचा कप्तान होता तो,शरीरसौष्टवपटु होता आणि मुख्य म्हणजे 'दादा'(गुंड) होता. खिशात नेहमी चाकू असायचा. भाषा अशुद्ध असायची. मात्र आम्हा वर्गमित्रांशी अतिशय प्रेमाने वागायचा.माझे तर त्याला विशेष कौतुक वाटायचे. "तू काय मस्त संकृत(संस्कृत) बोलतो रे(पक्षी:गीतापठण).आपल्याला ह्या जन्मी तरी येनार न्हाय.आपल्याला अभिमान हाय तुजा की तू आपला दोस्त हायेस"!

तर सर अशा त्या दुकलीजवळ पोचले. आम्हाला वाटले आता वैद्यची काय खैर नाही. सर त्याला निष्कारण मारणार. कारण तो बिचारा कधीच तोंड उघडत नसे. आणि सखारामला हात लावणे हे सरांनाच काय सरांच्या बापालाही जमणे शक्य नव्हते ह्याबद्दल तर खात्रीच होती. त्या दोघांपैकी कुणीही तो आवाज काढलेला नव्हता हेही नक्की होते . पण सरांचा पक्का समज झालेला होता. सर तिथे पोचताच दोघेही उठून उभे राहिले. एक क्षणभर सरांनी दोघांचे निरीक्षण केले आणि... काडकन् एकाच्या कानाखाली खेचली.क्षणभर आमचा आमच्या नजरेवर विश्वासही बसला नाही;पण सरांनी चक्क सखारामच्या कानाखाली 'बाप्पा' काढला होता. बाप रे! केव्हढे हे धारिष्ठ्य?

तेवढ्यात मधल्या सुटीची घंटा झाली आणि सर निघून गेले . सगळेजण सखारामकडे धावले. आम्हाला एकच भीती होती की आता सरांची काय खैर नाही. शाळा सुटल्यावर सखाराम त्यांना आपला इंगा दाखवणार. आम्ही ते पाहायला एकीकडे उत्सुक होतो आणि दुसरीकडे काळजीतही पडलो होतो.
मी सखाराम जवळ जाऊन त्याला म्हटले, " तू आवाज काढला नाहीस आणि काढणार नाहीस ह्याची मला खात्री आहे आणि वैद्यची तर हिंमतच नाहीये. मग असे असताना आणि तुझ्यात शक्ती असताना तू निमूटपणे सरांचा मार का खाल्लास? तू त्यांचा हात का धरला नाहीस? उलटून का मारले नाहीस त्यांना"?माझ्यासारखाच प्रश्न सगळ्यांना पडलेला होता.आता ह्यावर सखाराम काय बोलतो ते ऐकायला आम्ही अधीर झालो होतो.
पण सखाराम शांतच होता.तितक्याच संयत स्वरात तो म्हणाला....ह्ये बग देवा. नीट आईक. कसे बी झाले तरी ते आपले सर हाईत.आपल्याला न्यान देतात.प्रेम करतात आपल्यावर. मंग त्येनला रागवाय्चा आन शिक्षा करायचाबी आधिकार हाय.(हा मी सखारामचा नवीनच अवतार पाहात होतो.)

अरे पण तू काहीही केले नसताना त्यांनी शिक्षा केली ना तुला? मग उगाच गप्प का बसतोस?चांगला धरून हाण त्यांना आणि त्या बेडकीला पण.(माझा जुना राग उफाळून आला होता.मनात म्हटले होऊन जाऊ दे एका फटक्यात दोन्ही कामं!)

मारलं तर मारू दे! एवड्याश्या माराने मला काय बी धाड भरनार नाय. अरे बाबा विचार कर. ज्याने आवाज केला त्याने जर सरांच्या हातचा फटका खाल्ला आसता तर पानी बी मागितलं नसतं. लई जोरात मारलं बग. आपून म्हनून सहन केलं.त्यो वाचला ह्ये काय कमी हाय काय?

मग तू त्यांना मारणार नाहीस? तुझ्या अपमानाचा बदला घेणार नाहीस? हे तुझं काही तरीच!

अरे बाबा आईक माजं! मी ताकत कमावलेय ती अशी गुर्जींना मारायला न्हाय. त्येंचे केवडे उपकार हायेत आपल्या सगल्यावर! आसे गुर्जी नसते तर मी आज निसता रस्त्यावर मारामाऱ्या करत बसलो असतो.त्येंनी शिकवून आपल्याला एवडे मोठे केले मग त्येंना कसे मारनार! माझा बाप बी मला मारतो.मंग आता सांग,मी त्येला बी मारू काय?अंगातल्या ताक्तीचा उपेग आपल्याच मानसांना मारायला केला तर पाप लागंल माझ्या राजा!(हा तर चक्क पाप-पुण्ण्याच्या गोष्टी करत होता.हे सगळे माझ्यासाठी नवे होते.)

सखाराम पुढेही असेच काही बोलत होता आणि मी मात्र मनातल्या मनात खजील होत होतो. अंगात इतकी शक्ती असताना सखाराम त्याचा वापर सरांवर करायला तयार नव्हता. का? तर ते आपल्याला ज्ञान देतात म्हणून. आणि मी? मी बदला घेण्याच्या गोष्टी करतोय.इतकेच नाही तर स्वत:ला जमत नाही म्हणून त्याला प्रवृत्त करतोय. छी:! माझी मलाच लाज वाटायला लागली आणि सखारामचे ते नवे रूप बघून माझा त्याच्याबद्दलचा आदर दुणावला.

खाली मान घालून मी आपल्या जागेवर येऊन बसलो.
"उथळ पाण्याला खळखळाट फार " ह्या म्हणीचा अर्थ आज मला नव्याने समजला होता.

क्रमश:

आठवणी!शालेय जीवनातल्या!११

मी घरी पोचायच्या आधीच ही बातमी घरी पोचली होती. वाडीतली काही मुले माझ्याच शाळेत मागच्या-पुढच्या इयत्तेत होती. त्यांनी ती बातमी जरा जास्तच तिखट-मीठ लावून माझ्या आईला सांगितली होती. आई दारात सचिंत मुद्रेने उभी होती. मी दिसताच ती लगबगीने पुढे आली. माझ्या हातातले दप्तर घेऊन मला तिने आत नेले. कपडे बदलून हात-पाय धुवून मी खायला बसलो. सगळे होईपर्यंत तिने मला काहीच विचारले नाही पण तिचे निरीक्षण चालूच होते.

माझे खाणे आटोपल्यावर मी हात धूवून खेळायला पळणार इतक्यात तिने मला थांबवले आणि झाल्या प्रकाराबद्दल विचारले. मी जे काही घडले ते तिला सांगितले. एकीकडे मुलावरचा विश्वास(कारण तिने केलेले संस्कार) आणि दुसरीकडे शिक्षकांबद्दलचा आदर(त्या काळात 'छडी लागे छम छम,विद्या येई घम घम' ह्या उक्तीवर पालक-शिक्षक ह्या दोघांचाही विश्वास होता) अशा विचित्र कात्रीत ती सापडली होती.तिने काहीच मतप्रदर्शन केले नाही पण माझ्या अंगाला हळुवार हाताने तेल चोळुन दिले.

मी जरी वर वर शांत दिसत होतो तरी मनातुन खूप चिडलो होतो. मला येत असतील नसतील त्या सर्व शिव्या सरांना देऊन (मनातल्या मनातच) झाल्या होत्या. कैक वेळेला 'बेडकी,बेडकी' असे देखिल बोलून झाले होते.पण तरीही भर वर्गात झालेला अपमान(तोही मुलींसमोर!) मी विसरू शकत नव्हतो. माझे विचारचक्र चालूच होते. मी ताकतवान असतो तर "भेंडी! ह्या बेडकीला चेचून टाकले असते. यंव केले असते आणि त्यंव केले असते" असे मनातल्या मनात धुमसत होतो.पण बाहेर खेळायला गेलो,तिथला गार वारा अंगाला लागला आणि हळूहळू खेळात रमलो. खेळून पुन्हा येईपर्यंत सगळे विसरलो होतो. मात्र आता अंग चांगलेच ठणकायला लागले होते. आईकडे तशी तक्रार केल्यावर तिने पुन्हा अंगाला हळुवार हाताने तेल लावून गरम पाण्याच्या पिशवीने अंग शेकून काढले. त्यानंतर थोडे बरे वाटले. मग जेवण,थोडा गृहपाठ करून झोपी गेलो.

दुसर्‍या दिवशी जाग आली तेव्हा पुन्हा अंग ठणकत होते. अंगही चांगलेच तापले होते. त्या दिवशी आईने मला शाळेत पाठवलेच नाही. ती आपली दिवसभर माझी सेवा सुश्रुशा करण्यातच गुंतली होती. संध्याकाळपर्यंत ताप उतरला होता. अंगदुखी देखिल कमी झाली होती. तेव्हा कुठे तिने नीट श्वास घेतला. हा सगळा प्रकार वडिलांच्या कानावर घातलेलाच नव्हता.तिचे तीच एकट्याने सगळे निस्तरत होती. तसेही आमच्या घरात दिवसभर मुलांनी काय खोड्या केल्या,कुणाला मारले,कुणाकडून मार खाल्ल्ला असल्या तक्रारी वडिलांपर्यंत कधीच पोचत नसत. आईच काय तो सगळ्याचा सोक्ष-मोक्ष लावत असे. तीच आम्हाला शिक्षा करत असे आणि तीच आमची गार्‍हाणी सोडवत असे. आमच्या सबंध वाडीत संध्याकाळी सर्व घरातून मारझोड,रडारडीचे आवाज येत त्याला अपवाद फक्त आमचे घर होते. वाडीतल्या इतर बायका आल्या आल्या आपल्या मुलाचे दिवसभराचे प्रताप सांगून आपल्या नवर्‍याला हैराण करत. मग ती बाप-माणसं आपापल्या मुलांना धोपटीत तरी नाहीतर त्याचे बखोट पकडून ज्याने त्यांच्या मुलाला मारले असेल त्यांच्याकडे भांडायला तरी जात. असे सगळे गोंगाटमय वातावरण तेव्हा समस्त वाडीत असे. त्याउलट आमच्या घरी शुभंकरोती,परवचा वगैरे चालत. ह्या सगळ्याचे श्रेय आईकडे होते. कार्यालयातून दमून थकून आलेल्या आपल्या नवर्‍याला घरी आल्यावर तरी आराम मिळावा अशी शुद्ध भावना त्यामागे होती.घरातली कर्ती सवरती स्त्री खमकी असली की त्या घरातल्या पुरुषाला देखिल सुख मिळू शकते हा फार मोठा धडा माझ्या लहानपणीच आईकडून आम्हा सर्व भावंडांना मिळाला.

मी तिसर्‍या दिवशी शाळेत गेलो तेव्हा सर्व वर्ग-बंधुंनी माझी विचारपूस केली आणि सरांना भरपूर दूषणे दिली. पण आता माझा राग केव्हाच शांत झाला होता. त्या दिवशीही बेडेकर सरांचा तास होता. ते नेहेमीप्रमाणे वर्गात आले. त्यांनी शिकवलेही.मात्र त्यांचे शिकवण्यात लक्ष नव्हते. माझ्या दिशेला ते नजर देखिल टाकत नव्हते. कदाचित त्यांची चूक त्यांनाच कळली असावी असे वाटत होते(पण हा माझा भ्रम होता हे पुढे कित्येक वर्षांनी कळले).त्यानंतर विशेष असे काहीच घडले नाही.

हा प्रसंग घडून गेला.पुढे मी शालांत परीक्षा पास झालो.पुढचे शिक्षण घेऊन नोकरीला देखिल लागलो.असेच एकदा उपनगरी रेल्वेतून प्रवास करत असताना माझ्या बाजूला एक गृहस्थ येऊन उभे राहिले. मी त्यावेळी पुस्तक वाचनात दंग होतो. दादर की काहीसे स्थानक आले आणि मी पुस्तकातून डोके बाहेर काढले आणि वर पाहिले तर समोर बेडेकर सर उभे होते. मी पटकन उठून त्यांना जागा दिली. त्यानंतर त्यांना माझी ओळख दिली कारण आता मी बराच उंच झालो होतो. दाढी-मिशाही उगवल्या होत्या. त्यामुळे त्यांनी मला ओळखणे शक्यच नव्हते.बर्‍याच खाणखुणा पटवल्यानंतर त्यांनी मला ओळखले.

मग मी हळूच म्हणालो, "सर! आठवतं? तुम्ही मला एकदा बेदम मारले होते आणि तेही माझी काहीही चूक नसताना"!क्षणभर त्यांच्या चेहर्‍यावरचे भाव बदलले. मला वाटले. ते म्हणतील. " अरे हो! आठवलं! खरेच माझी चूक झाली! तुला मी निष्कारण मारले होते. मला खूप वाईट वाटले नंतर! असा कसा रे मी वागलो"?मग मी म्हणेन, " सर! जाऊ द्या हो! त्याचे काय एव्हढे! वगैरे वगैरे"!

पण कसलं काय नी कसलं काय! त्याही परिस्थितीत सर मला म्हणाले, "तू खूप व्रात्य होतास त्यावेळी आणि तो आवाजही तूच काढला होतास हे मला पक्के माहित होते.म्हणून मी तुला शिक्षा केली होती.मी कधीच चूक करत नाही. काय समजलास"?
मी पुढे काहीही बोललो नाही. उपयोग तरी काय होता म्हणा!इथे मला नेहमीच्या वापरातली एक म्हण थोडीशी बदलून सांगावीशी वाटते. ती म्हणजे "गाढवापुढे वाचली गीता आणि वाचणारा गाढव होता"!

आजही सर मला नियमितपणे दिसतात. वय झालं असलं तरी तब्येत राखून आहेत.स्वत:च्या नादातच रमत-गमत रस्त्यातून फिरत असतात. मीच त्यांच्यापुढे म्हातारा दिसतो. आता तर ते मला ओळखत देखिल नाहीत.तरी वाटते,पुढे व्हावे,नमस्कार करावा आणि आपली ओळख पटवावी.पण आता मात्र मी त्या भानगडीत पडत नाही.मला पाठमोरे होऊन गजगतीने दूर दूर जाणार्‍या सरांकडे मी नुसतेच पाहत बसतो.

मनातल्या नीरगाठी वरून ब्रह्मदेव जरी खाली उतरला तरी सोडवू शकेल असे आता वाटत नाही.

क्रमश:

आठवणी!शालेय जीवनातल्या!१०

स्पर्धांमध्ये बक्षीसे मिळवत असल्यामुळे मी बर्‍याच शिक्षकांचा लाडका होतो. अभ्यासात मध्यम असूनही हुशारपणाचा शिक्का माझ्यावर बसला होता.वर्गात माझे वागणे अगदी आदर्श मुलासारखे नसले तरी एक प्रामाणिक,सरळमार्गी मुलगा असा नावलौकीक होता. तसा मी वर्गबंधूंमध्येही प्रिय होतो. अजून काय हवे असते आपल्याला! तसा मी मस्ती करत असे,खोड्याही काढत असे;पण ते सर्व वर्गात शिक्षक नसताना. शिक्षक वर्गात शिकवताना मात्र मी ते काय शिकवताहेत ह्या कडे लक्ष देत असे. गणित हा माझा तसा नावडता विषय आणि त्यातही अंकगणित हे तर अत्यंत नावडते होते. पण इंग्लिश हा विषय माझ्या विशेष आवडीचा विषय होता.

पाचवीपासूनच आम्हाला इंग्रजी हा विषय होता. तो विषय शिकवणारे घैसास गुरुजी दिसायला अतिशय खडूस असे होते. त्यातून त्यांच्या लाल काड्यांच्या चश्म्यामुळे ते अजूनच रागीट दिसत. पण दिसते तसे नसते हेच खरे! हे गुरुजी इतके सुंदर शिकवत की आम्हा मुलांच्या इंग्रजीचा पाया एकदम भक्कम झाला. एरवी रागीट चर्या असणारे गुरुजी शिकवायला लागले की एक विलक्षण तेज त्यांच्या चेहर्‍यावर विलसत असे. ह्या जगाच्या पलीकडल्या जगात ते पोचत. त्यांच्या त्या भावमुद्रा टीपण्यात आणि त्यांचे ते ओजस्वी शब्द कानात साठवण्यात आम्ही सगळे इतके तल्लीन होत असू की तासिका संपल्याची घंटा देखिल कधी कधी ऐकू येत नसे;पण पुढच्या तासाचे शिक्षक येऊन आम्हा सगळ्यांना त्या भावमुद्रेतून जागे करत आणि नाईलाजाने आम्ही वर्तमानात प्रवेशत पुढच्या विषयाकडे वळत असू.

आमच्या सुदैवाने आम्हाला इंग्लिश ह्या विषयाला ८वी पर्यंत एकापेक्षा एक चांगले गुरुजी मिळत गेले आणि त्याचाच परिणाम म्हणजे आमचे इंग्लिशचे व्याकरण अगदी पक्के झाले. ६वीला ओगले नावाचे गुरुजी आम्हाला इंग्लिश शिकवायला आले. ५फुटाच्या आतबाहेर उंची,काळा वर्ण,डोक्यावरले केस अतिशय विरळ झालेले,लाल काड्यांचा चश्मा(त्या वेळी लाल काड्यांची फॅशन होती की काय न कळे) धोतर, सदरा आणि कोट असा त्यांचा वेष होता. दिसायला तसे अतिशय सामान्य असे हे गृहस्थ आम्हाला ज्या दिवशी पहिल्यांदाच वर्गात आले तेव्हा आमचे त्यांच्याबद्दलचे मत फारसे अनुकूल असे नव्हते. पण त्यांनी शिकवायला सुरुवात केली आणि आम्ही कधी त्यांच्या अधीन झालो हे देखिल आम्हाला कळले नाही इतके ते सुंदर शिकवत होते. शब्दांचे उच्चार कसे करायचे, कुठे आघात करायचा,कुठे हलकेच उच्चार करायचा हे ते प्रात्यक्षिकासहित दाखवत त्यामुळे आम्हाला हे गुरुजी अधिकच आवडू लागले. कविता शिकवताना तर त्यांची तंद्रीच लागायची. कवितेत कवीने ज्या भावना व्यक्त केलेल्या असत त्या आमच्यापर्यंत पोचवण्यात ते अतिशय कुशल होते. वेळ प्रसंगी उड्या मारून,माकडचेष्टा करत ते आम्हाला हसवत, करूण प्रसंगात ते आम्हाला रडवतही. कवितेतल्या भावविश्वात आम्हाला ते सहजपणे रममाण करत असत. हे शिकवणे इतके जीवंत होते की त्या तुलनेत मराठी विषय शिकवताना त्यातल्या कविता आमच्या पर्यंत पोचवण्यात मराठी विषयाचे शिक्षक कमी पडत. त्यामुळे इंग्लिश हा आमच्या सर्वांच्याच आवडीचा विषय झाला ह्यात नवल ते कसले.

७वीत बेडेकर सर नावाचे शिक्षक इंग्रजीसाठी आले. तेही तसे उंचीने सामान्यच होते.पण लख्ख गोरे आणि घारे डोळे हे त्यांचे वैशिष्ठ्य! खणखणीत आवाज(ह्या आधीच्या दोन्ही गुरुजींचाही आवाज असाच खणखणीत होता). अतिशय मिस्किल स्वभाव. विषयाला धरून शिकवणे होतेच पण त्याव्यतिरिक्त बाहेरचे देखिल शिकवीत. शिस्तीला कडक होते तितकेच मऊ देखिल होते;पण एक विक्षिप्तपणाची झांक त्यांच्या स्वभावात होती. कधी हसतील,कधी खूश होतील,कधी चिडतील सांगणे कठीण होते. त्यांच्या ह्या स्वभावाचा मला आलेला हा अनुभव पाहा.....

ह्या सरांना मुले 'बेडकी' असे चिडवत. तसे कुठल्या ना कुठल्या स्वरूपात प्रत्येक शिक्षक-शिक्षिकेला नावे ठेवली जातच असत. तर त्या दिवशी सर अतिशय समरसून एक धडा शिकवत होते. वर्ग अगदी चित्रासारखा स्तब्ध होता. सरांच्या मुखातून निघणार्‍या प्रत्येक शब्दाचे जीवाचे कान करून श्रवण चालले होते. एक कठीण शब्द फळ्यावर लिहिण्यासाठी म्हणून सर वळले आणि कुठूनतरी दबक्या आवाजात "ए बेडकी"! अशी हाक आली. सरांपर्यंत ती हाक गेली आणि ते चमकून मागे वळले. त्यांचा गोरापान चेहरा लालबुंद झाला होता. "कुणी हाक मारली" असा करडा सवाल त्यांनी केला पण कुणीच काही बोलेना. सरांनी करडेपणाने वर्गावरून एक नजर फिरवली आणि ती नजर माझ्यावर येऊन स्थिर झाली. मी शहारलो पण मी तसे काही केले नसल्यामुळे खात्री होती की तो निव्वळ योगायोग होता.

मी पहिल्याच बाकावर बसत असे. हळूहळू सर माझ्यापर्यंत आले. मला आता मात्र भीती वाटू लागली आणि ती बहुधा माझ्या चेहऱ्यावर दिसली असावी. सरांनी मला उभे राहायला सांगितले आणि प्रश्न केला, "बोल! कोणी हाक मारली"?
"सर! मी नाही मारली! मला माहित नाही कुणी मारली ते"!
टिळकांबद्दलची भाषणे देऊन आणि त्यांच्या निर्भीडपणाबद्दल जनमानसात असलेल्या कौतुकाच्या भावनेचा त्यावेळी माझ्यात संचार झाला असावा! पण सरांवर त्याचा काडीचाही परिणाम झाला नाही. त्यांनी एक सणसणीत मुस्कटात ठेऊन दिली माझ्या आणि मी तिरिमिरी येऊन खाली पडलो. सरांनी माझे बखोट पकडून मला पुन्हा उभे केले आणि पुन्हा तोच प्रश्न केला, "आता तरी बोल! कोणी हाक मारली"! मी खरे तेच बोलत होतो पण सरांचा का कुणास ठाऊक माझ्या बोलण्यावर विश्वास बसत नव्हता. त्यांनी मला अजून दोनचार थपडा लगावल्या. हेची फल काय मम तपाला! असे बोलण्याची माझ्यावर पाळी आली होती. माझी इतक्या वर्षांची उजळ प्रतिमा एका क्षणात नष्ट झाली होती. सरांचा मार इतका जोरकस होता की मला रडू फूटणार होते पण मुलींच्या देखत रडणे म्हणजे नामर्दपणा ठरेल म्हणून मी कसे तरी स्वतःला रोखले होते. सुरुवातीला मुली गालातल्या गालात हसत होत्या(का कुणास ठाऊक) पण जेव्हा सरांनी मला पुन्हा पट्टीने मारायला सुरुवात केली आणि मला रडू रोखणे अशक्य झाले तेव्हा मी अगदी मनसोक्त (सूर लावून) रडू लागलो आणि मग मुलींनाही रडू आवरेना. सर बेभानपणे मला मारत होते. मीच ती हाक मारली होती असा त्यांचा आरोप होता आणि वर मी खोटेही बोलतोय हा अजून दुसरा आरोप होता. आणि माझ्या रडण्या-भेकण्याकडे संपूर्ण दूर्लक्ष करून मिळेल तिथे त्यांचे फटके मारणे चालू होते. त्यांच्या डोळ्यात खून उतरला होता. मी निपचित पडेपर्यंत त्यांनी मला मारले आणि थोडावेळ ते जाऊन स्वस्थपणे खूर्चीवर बसले.

मी जशी पुन्हा हालचाल करू लागलो तसे ते पुन्हा पट्टी घेऊन आले पण आता त्यांनी मला न मारता अंगठे धरून उभे केले आणि पाठीवर पट्टी ठेवली. ती पट्टी खाली पडली तर पुन्हा मार मिळेल असे दरडावून खूर्चीवर जाऊन बसले. ह्या सगळ्या तमाशात तासिका संपल्याची घंटा झाली आणि पुढच्या विषयाचे शिक्षक वर्गाबाहेर येऊन उभे राहिले. त्यांनी मला त्या अवस्थेत पाहिले आणि चटकन पुढे होत माझ्या पाठीवरची पट्टी उचलून मला नीट उभे केले. हे पाहताच बेडेकर सर पुन्हा भडकले आणि त्यांनी मला बखोटीला धरून वर्गाबाहेर काढले आणि मारत मारत मुख्याध्यापकांच्या दालनाकडे कूच केले.

मला काहीच कळत नव्हते. मी आज असे काय केले,सकाळी सकाळी कुणाचे तोंड पाहिले म्हणून ही इतकी भीषण शिक्षा मला मिळतेय.तसा बघायला गेले तर मी बेडेकर सरांचाही लाडका होतो. मग आज हे काय घडतंय? माझी ती 'वरात' बघणार्‍या बर्‍याच शिक्षकांनी वाटेत मध्यस्थी करायचा प्रयत्न केला पण सरांनी कुणालाच धूप घातली नाही. सर नुसते शिक्षक नव्हते तर पर्यवेक्षकही होते. त्यामुळे इतर शिक्षकांच्या मध्यस्थीचा काहीही उपयोग झाला नाही. मला पुन्हा मुख्याध्यापकांच्या खोलीबाहेर अंगठे धरून उभे केले आणि पाठीवर पट्टी आणि माझ्यावर देखरेख ठेवायला एका शिपायाला ठेऊन दुसऱ्या वर्गावर निघून गेले.

ह्या गोष्टीची खबर मुख्याध्यापकांकडे गेली. तेही त्यांच्या कक्षातून बाहेर आले आणि स्तिमितच झाले. माझ्यासारख्या सरळमार्गी मुलाला ही शिक्षा कुणी केली आणि का ह्या प्रश्नाचे उत्तर 'बेडेकर सरांनी' इतकेच मिळाले. का ते कोण सांगू शकणार? मुख्याध्यापकांनी शिपाया मार्फत सरांना ताबडतोब बोलावून घेतले आणि कारण विचारले. बेडेकर सरांनी माझ्या विरुद्धच्या आरोपाचा पुनरुच्चार केला आणि म्हणाले ह्याला आज शाळा सुटेपर्यंत असाच उभा ठेवायचंय! मुख्याध्यापकांनी त्यांना समजावण्याचा एक अयशस्वी प्रयत्न केला पण सर आज कुणाचेच ऐकणार नव्हते आणि एका विद्यार्थ्यापायी मुख्याध्यापक त्यांच्याशी उगाचच संबंध बिघडवायला देखिल तयार नव्हते. त्यामुळे मला त्यादिवशी शाळा सुटेपर्यंत ती शिक्षा भोगणे क्रमप्राप्तच झाले.

शाळा सुटण्याची घंटा झाली. घरी परतणारी सगळी मुले माझ्याकडे बघत बघत, हसत-चिडवत,चुकचुकत निघूनही गेली. सगळा शिक्षकवर्गही एकएक करून चुकचुकत गेला. मी वाट पाहत होतो की कधी एकदाचे सर येताहेत आणि ह्यातून माझी सुटका करताहेत. पण कसले काय? मुख्याध्यापक जेव्हा घरी जायला त्यांच्या खोलीतून बाहेर पडले तेव्हा त्यांनी मला त्या स्थितीत पाहिले आणि धावत येऊन माझी सुटका त्यांनी केली आणि घरी जा असे सांगितले;पण मी सरांचा इतका धसका घेतला होता की त्यांनी घरी जा म्हटल्याशिवाय जाणार नाही असे म्हणालो. त्यावर सरांना बोलावण्यासाठी शिपाई गेला तेव्हा त्याला कळले की सर जाऊन अर्धा तास झालाय. मग माझी समजूत काढून मुख्याध्यापकांनी मला पाणी पाजले. हात-तोंड धूऊन यायला सांगितले. वर्गातून माझे दप्तर शिपायाकडून मागवून घेतले आणि मला बरोबर घेऊनच शाळेतून बाहेर पडले.

क्रमश:

आठवणी!शालेय जीवनातल्या!९

सहावीत जे नवे सर शाशि साठी आले होते ते जसे आम्हाला समरगिते-समूहगीते शिकवत तसेच योगासनं शिकवत. पावसाळ्यात मैदान ओले असले की आणि एरवीही ते आम्हाला योगासनं आणि मलखांब करायला प्रवृत्त करत. माझ्या वयाची बहुतेक मुले ही चणीने लहान असल्यामुळे म्हणा अथवा नैसर्गिक कोवळेपणामुळे म्हणा योगासनं पटापट शिकत गेली. तरीही माझे त्यातील प्रावीण्य सरांच्या नजरेत भरले आणि त्यांनी मला योगासनाच्या प्रात्यक्षिकासाठी निवडले. माझ्या कडून आधी ते काही कठीण वाटणारी आसने करून घेत. त्यांचे त्यात समाधान झाले की मगच ते मला सर्वांसमक्ष ते आसन करायला लावत आणि मग माझे बघून आणि सरांच्या आदेशाप्रमाणे इतर मुले तसे करत.

त्या वर्षात आम्हाला पद्मासन,बद्धपद्मासन,कुक्कुटासन,आकर्णधनुरासन,शलभासन,सर्वांगासन,ताडासन ही आणि अशीच सहजसाध्य वाटणारी आसने शिकवली. त्याच बरोबर सूर्यनमस्कार देखिल शास्त्रोक्त पद्धतीने कसे घालायचे तेही शिकवले.मलखांब करायला खूपच मजा येत असे.पण मलखांबावर माझ्यापेक्षा सहजतेने वावरणारी काही मुले होती त्यांना त्यातली प्रात्यक्षिके करण्यासाठी निवडले. ती दोन-तीन मुले इतक्या सहजतेने आणि चपळतेने त्या मलखांबावर वरखाली होत असत की आम्ही ते बघण्यातही दंग होत असू. एक प्रकारची लय त्यात असायची. आणि किती विविध प्रकारच्या कसरती त्यावर सादर केल्या जात ते आठवून आजही अंगावर काटा येतो.

मी शाळेतल्या स्पर्धांमध्ये (वक्तृत्व इत्यादी) भाग घेऊन बक्षिसे मिळवत होतो तरी शारीरिक खेळात नेहमीच मागे असे. हुतुतू-कबड्डी,लंगडी-खोखो,धावणे अथवा इतर मैदानी खेळ खेळण्यात इतरांच्या तुलनेत मागासलेलाच होतो. शारीरिक क्षमता कमी असल्यामुळे ह्यापैकी कशातही प्रावीण्य सोडा पण बर्‍यापैकी खेळणे देखिल जमत नसे. मात्र एक होते की निरीक्षणामुळे मला त्यातल्या युक्त्या,बारकावे माहीत झाले होते पण त्याचा काय उपयोग होणार? कारण शारीरिक क्षमता नसेल तर आपण हे ताकदीचे खेळ खेळू शकत नाही आणि मग खेळलोच नाही तर त्या युक्त्या कधी वापरणार? पण माझा नैसर्गिक स्वभाव म्हणा की अन्य काही म्हणा मी कधीही सहजासहजी हार मानत नसे आणि म्हणून माझ्यापेक्षा ताकदीने जास्त असलेल्या मुलांच्यात मुद्दामहून खेळायचा प्रयत्न करत असे. त्यांच्या दृष्टीने मी लिमलोणचा असे‍. ज्या संघात एखादा गडी कमी पडतोय असे दिसले की मग माझी वर्णी लागायची. पण मला तेवढी संधीदेखील चालत असे. मग कबड्डी खेळताना मी माझे प्रयोग करत असे आणि बर्‍याच वेळा तोंडघशी पडत असे. ढोपरं फोडून घेणे हा प्रकार तर नित्याचाच होऊन गेला होता.पण खेळण्याची आग काही शांत होत नसे.ह्यातनंच मी माझी अशी एक खास 'पकड' तयार केली आणि त्याचा वापर करून बर्‍याच वेळा हातपाय जायबंदी देखिल करून घेतले होते.

ह्या कबड्डीची नशा दिवसेंदिवस अशी काही चढत गेली की त्यापुढे खरचटणे,लागणे,मुरगळणे असले प्रकार क्षुद्र वाटायला लागले.मग मी आमच्या वाडीतल्या मुलांच्यात कबड्डी खेळायला सुरुवात केली. तिथेही तेच! पण जिद्द हरलो नाही. त्याचा परिणाम असा झाला की जेव्हा आमच्या वाडीचा कबड्डीचा संघ बनवला गेला तेव्हा मलाही त्यात सामील केले होते.ह्या आमच्या संघाचा सामना दुसर्‍या एका वाडीच्या संघाशी घ्यायचे ठरले. त्या संघात आमच्यासारखेच सामान्य दर्जाचे खेळाडू होते. मात्र त्यांचा संघनायक खूपच धष्टपुष्ट असा राजस्थानी मारवाडी होता. त्याला खेळातले तंत्र विशेष असे अवगत नव्हते तरीही त्याच्या ताकदीच्या जोरावर त्याने आमचा धुव्वा उडवला. तो जेव्हा स्वारी करत असे तेव्हा एकदोघांना बाद केल्याशिवाय कधीच जात नसे. त्याला हात लावायला देखिल सगळे घाबरत असत. कारण? आमच्यापैकी ज्याने म्हणून त्याला धरायचा प्रयत्न केला होता त्याला त्याने अक्षरश: फरफटत नेले होते. परिणामी सगळ्यांचीच ढोपरे आणि कोपरे फुटली. मी देखिल माझ्या त्या खास पकडीचा प्रयोग त्याच्यावर केला आणि परिणाम असा झाला की पुरता सोलवटून निघालो. त्या माणसात काही रेड्यांची शक्ती असावी असा तो आम्हाला सहज लोळवत आणि फरफटवत नेत असे.

ह्यानंतर आठवडाभर तरी आम्ही कबड्डीचे नाव काढले नाही.मात्र डोक्यात किडा वळवळतच होता. ह्याचा वचपा कसा काढायचा?विचार करता करता करता मला एकदम युक्ती सुचली आणि मी इतरांना ती सांगितली.पण इतरांनी त्यात विशेष रस दाखवला नाही. मग मी मनाशी ठरवले की आता जे करायचे ते न बोलता. आम्ही पुन्हा जेव्हा कबड्डी खेळायला सुरुवात केली तेव्हा मी माझ्याच वर्गातल्या एका बाळसेदार मुलाला आमच्यात खेळायला आमंत्रित केले होते.त्याचा खेळ आणि ताकद बघून माझे म्हणणे मग इतरांना पटले. हा माझा मित्र(विजय) एक जैन मारवाडी होता आणि त्याच्याकडे निव्वळ शक्ती नव्हती तर खेळातले कसब देखिल होते.आम्ही सगळ्यांनी दोन दिवस कसून सराव केला आणि मग पुन्हा एकदा त्या दुसर्‍या वाडीच्या संघाशी सामना घेण्याचे निश्चित करून टाकले.

प्रतिस्पर्धी संघनायक तर हुशारीतच होता. त्याला आमच्याकडून कोणताच विरोध होणार नाही असे वाटत होते म्हणून त्याने आमचे आव्हान सहज स्वीकारले. ठरलेल्या दिवशी आमचे दोन्ही संघ एकमेकांसमोर उभे ठाकले.प्रतिस्पर्धी संघनायकाने ओलीसुकी जिंकून पहिली स्वारी केली आणि आमचे दोन गडी बाद करूनच तो परतला.मग माझा मित्र त्यांच्यावर चाल करून गेला. त्याने खोलवर मुसंडी मारून दोघांना बाद केले आणि परतीच्या प्रवासात अजून एकाला म्हणजे एकूण तिघांना बाद करून तो आला. आम्ही सगळे आनंदाने नाचायलाच लागलो. लागलीच तो मारवाडी चाल करून आला आणि त्याने पुन्हा आमच्यातल्या दोघांना बाद केले.परत जात असताना त्याला माझ्या मित्राने हूल दिली म्हणून त्याला बाद करण्यासाठी मारवाडी पुन्हा जोरात माघारी फिरला आणि तो मोका साधून मी माझी खास पकड केली.पण मारवाडी मला खेचत न्यायला लागला आणि त्याच वेळी विजयने त्याच्या पटात शिरून त्याला तिथेच दाबून टाकला. हे पाहून बाकीचे सगळे त्याच्या अंगावर झोपले आणि अशा तर्‍हेने आम्ही त्या मारवाड्याला बाद केले.

नुसता जल्लोष!!! काही मिनिटे आम्ही तिथे नाचून थयथयाट करून आमचा आनंद व्यक्त केला.मग विजयने स्वारी करून त्यांची दाणादाण उडवली. बघता बघता त्यांच्यावर लोण चढला. आता मारवाडी त्वेषाने आक्रमण करता झाला;पण आमचे त्याच्याबद्दलचे भय संपलेले होते त्यामुळे त्याच्या त्वेषाचा आम्हाला फायदाच झाला. आम्ही त्याला खोलवर घुसायला प्रवृत्त करत होतो आणि तो देखिल बिनधास्तपणे आत घुसला होता. आता मला माझ्या पकडीविषयी खात्री(आणि विजयचे पाठबळ)असल्यामुळे मी त्याच्यावर समोरून उडी मारून त्याचे दोन्ही खांदे पकडून त्याला खाली बसवण्याचा प्रयत्न केला.त्याने नेहमीच्या सवयीने मला झिडकारण्याचा प्रयत्न केलाच पण त्याच वेळी विजयसकट सगळ्यांचा त्याच्याभोवती गराडा पडला आणि पुन्हा सगळ्यांनी त्याला पार दाबून टाकले.

आता खेळाची सगळी सूत्रे आमच्या कडे होती. दोन वेळा पकडीची नामुष्की पत्करल्यामुळे मारवाडी हबकला आणि हळूहळू त्याचा जोष कमी पडायला लागला आणि मग जे व्हायचे तेच झाले. अत्यंत दारुण असा पराभव पदरी पाडून मारवाडी मान खाली घालून चालता झाला. सगळ्यांनी विजयला डोक्यावर घेतले आणि त्याची मैदानभर मिरवणूक काढली. मी देखिल जाहीरपणे आणि मनातल्या मनात देखिल खूश होतो.काट्याने काटा काढण्यात यशस्वी झालो होतो त्याचा एक आसुरी आनंदही उपभोगत होतो.

क्रमश:

आठवणी! शालेय जीवनातल्या! ८... १५ऑगस्ट १९५८

१९५८ च्या १५ऑगस्टचा स्वातंत्र्यदिन! त्याच्या शालेय आयुष्यातील पहिलाच! मालाड मधील समस्त शाळेच्या मुलांना मालाडमधीलच एका नामांकित शाळेच्या मैदानावर जमायचे होते. विद्यार्थ्यांच्या नेण्या-आणण्याची जबाबदारी ज्याच्या त्याच्या पालकांवर सोपवण्यात आलेली होती. तोही आपल्या वडिलांबरोबर मैदानावर येऊन दाखल झाला. तिथे वर्गशिक्षिका चाफेकर बाईंकडे त्याला सोपवून त्याचे वडील काही कामानिमित्त निघून गेले. कार्यक्रम कधी संपू शकेल ह्याची पूर्वकल्पना माहीत करून घेऊन त्यावेळी आपण उपस्थित राहू असे आश्वासन जाताना त्यांनी त्याला आणि बाईंना दिले. आपल्या शाळकरी सवंगड्यात तो मिसळला आणि समारंभ सुरू होण्याची वाट पाहू लागला.

सरतेशेवटी समारंभ सुरू झाला. प्रमुख पाहुण्यांचे आगमन झाले. त्यांच्या हस्ते ध्वजारोहण झाले. मग त्या डौलदारपणे फडकणाऱ्या झेंड्याला सामुदायिकपणे वंदन करून झाले. राष्ट्रगीत झाले. मोठ्या वर्गातील स्काउटच्या मुलामुलींनी सामुदायिकपणे संचलन सादर केले. त्यांनी ध्वजाला प्रणाम केला आणि मग पाहुण्यांना मानवंदना दिली. देशभक्तिपर गीते आणि स्फूर्तिदायक गीतांचे गायन सादर करताना मुलांबरोबर शिक्षक आणि पाहुणेही भारावून गेले. मग पाहुण्यांनी मार्गदर्शनपर चार शब्द सांगितले आणि तो रंगलेला कार्यक्रम संपन्न झाला. त्यानंतर मुलांना पेढे वाटले गेले.

त्याच्या शालेय आयुष्यातील(इयत्ता १ली) तो पहिलाच स्वातंत्र्यदिन असल्यामुळे तोही इतरांसारखाच भारावून गेला होता. कधी एकदा घरी जातो आणि हे सगळे आई-वडिलांना सांगतो असे त्याला झाले होते. ज्यांचे पालक हजर होते ते आपापल्या मुलांना घेऊन जाऊ लागले. एकेक करत आपली मित्रमंडळी घरी जाताहेत हे पाहून त्यालाही त्याच्या वडिलांची तीव्रतेने आठवण व्हायला लागली. होता होता शेवटी मैदान रिकामे झाले आणि तो चाफेकर बाईंचा हात घट्ट धरून (घाबरला होता)आपल्या बाबांच्या वाटेकडे डोळे लावून बसला होता. आता त्याला ते वाट बघणे असह्य व्हायला लागले आणि त्याने रडायला सुरुवात केली. आधी हळूहळू स्फुंदत मग त्याने चांगलाच 'आ'कार लावला. त्याच्या ह्या रडण्याने बाईदेखील भांबावून गेल्या. त्यांनी त्याच्या त्या 'आ' केलेल्या तोंडात एक पेढा टाकला. पेढा चावण्याच्या निमित्ताने त्याचे रडणे क्षणभर थांबले आणि पेढा संपल्यावर पुन्हा सुरू झाले. बाईंना काय करावे काही सुचेना. त्यांना त्याचे घरही माहीत नव्हते आणि त्यालाही ते कुठे आहे हे नीट सांगता येत नव्हते. त्या त्याची समजूत घालायचा आणि रडणे थांबवण्याचा प्रयत्न करत होत्या. त्याने आ वासला की बाई तोंडात पेढा भरवत होत्या. तो तेवढा वेळ गप्प की मग पुन्हा रडगाणे सुरू करी. बाईंच्या हातातील पेढ्याच्या खोक्यातले पेढे संपत आले तरी त्याचे रडणे थांबत नव्हते. बाईदेखील रडकुंडीला आल्या. त्याला ओरडावे असे बाईंना क्षणभर वाटून गेले पण त्या गोंडस (खरेच तेव्हा तो तसा होता!  खोटं नाही सांगत. हवं तर हरितात्यांना विचारा!!) मुलाला ओरडणे त्या आई इतक्याच प्रेमळ बाईंना शक्यच नव्हते. आता ह्याला कसे आवरायचे हे काही त्यांना कळेना.पण त्यांचे नशीब थोर म्हणून दूरून घाईघाईत येणारे त्याचे वडील त्यांना दिसले आणि एकदाची त्यांची ह्या गंभीर प्रसंगातून सुटका झाली.

वडिलांनी जवळ येताच उशीर झाल्याबद्दल बाईंची क्षमा मागितली आणि मग आपल्या मुलाने दिलेल्या त्रासाबद्दल पुन्हा एकदा क्षमा मागितली. इतका वेळ रडकुंडीला आलेल्या बाई आता सावरल्या होत्या. त्यांनी उलट त्याचे कौतुकच सांगायला सुरुवात केली. तो कसा रडत होता; मध्ये मध्ये पेढा भरवल्यावर कसा गप्प व्हायचा आणि मग पुन्हा कसा रडे सुरू करायचा, आणि रडतानादेखील किती गोड दिसत होता वगैरे वगैरे. आधीच सर्व मुलांच्या आवडत्या असलेल्या बाई त्या तसल्या अवस्थेतही त्याला अधिक आवडून गेल्या. बाईंकडे पाहून त्याने एक स्मितहास्य केले आणि त्यांचा निरोप घेऊन आपल्या बाबांचा हात धरून तोंडाची टकळी चालवत, उड्या मारत मारत तो मार्गस्थ झाला.

मित्रहो आपण ओळखले असेलच त्याला! मग मी कशाला सांगू त्याचे नाव!

क्रमश:

आठवणी! शालेय जीवनातल्या! ७

आम्हाला शारीरिक शिक्षणाला आधीपासून एक देशपांडे नावाचे सर होते.त्यांच्या चेहर्‍यावर कधीही पाहिले तरी स्थितप्रज्ञाचे भाव असत.क्वचितच कधी तरी हसत.पण शिस्तीला अतिशय कडक होते.शाशि च्या तासाला मुलांना मैदानात कवायतीसाठी ८-१० रांगात उभे करून मग ते मोठ्या आवाजात आज्ञा देत असत.एडी मिलाव(हा उच्चार समजायला आणि त्यातल्या ’एडी’चा अर्थ समजायला आम्हाला त्याआधी बराच मार खावा लागला होता) आणि कदम-खोल! ह्या आज्ञा देताना त्यांचे बारीक लक्ष असे. एखादाही विद्यार्थी थोडासा ढिला दिसला रे दिसला की ते पटकन रांगेत घुसत आणि त्याच्याजवळ जाऊन त्याच्या पोटरीवर एक सणसणीत फटका मारत. त्या फटक्याचा आवाज सर्व मैदानभर गाजे. पुन्हा, काहीच झाले नाही असा चेहरा करून ते पुढच्या कारवाईला सुरुवात करत. कवायतीचे हात आणि पायांचे प्रकार करताना ते शिटीचा वापर करत. त्या शिटीच्या तालावर कदम-ताल करताना खूप मजा येत असे. सगळे व्यवस्थित जमल्यास एखादी पुसटशी स्मितरेषा त्यांच्या चेहर्‍यावर उमटत असे.

सांघिक कवायतीच्या(मास ड्रिल)वेळी ढोल,ड्रम,झांजा,बिगुल,बासरी असा मोठा जामानिमा असे. ही वाद्ये वाजायला लागली की अंगात एक प्रकारचा जोष येत असे.त्या वेळी सरांचे हातवारेही प्रेक्षणीय असत.हा प्रकार जसा मुलांना आवडे तसा सरांचाही तो खास आवडीचा प्रकार होता.दर शुक्रवारी ह्यासाठी एक तासिका राखून ठेवलेली असे. मुले-मुली मैदानावर येताना कोण रांग मोडतंय ह्याकडे त्यांचे बारीक लक्ष असे. खरे तर एकदा त्यांचा मार खाल्ल्यावर कुणाची काय बिशाद होती दुसर्‍यांदा तीच चूक करण्याची. तरीदेखील एखादा गाफील प्राणी त्यांच्या तावडीत सापडत असे.मग त्याला फटके तर पडतच वर मैदानात सगळ्यांसमोर(विशेष करून मुलींसमोर म्हणजे मानहानीच मानली जायची)उठाबशा काढण्याची शिक्षा भोगावी लागे.

पावसाळ्यात मैदान ओले असले की मग शाशिचा तास होत नसे.मग त्यावेळी वर्गातल्या वर्गातच काही बैठे खेळ खेळायला मिळत.कधी कधी त्या तासाला देशपांडे सरच आमच्या वर्गात येत.आले की ते खुर्चीवर बसत नसत. टेबलावरच बसत.कधी दोन पाय खाली सोडून तर कधी एक पाय दुसर्‍या पायावर ठेवून(साईबाबासन)बसत.आमच्या वर्गातल्या हुशार मुलांना ते कोडी घालायला प्रवृत्त करत. मग कधी विनायक,मोहिनीसारखे हुशार लोक आम्हाला कोडी घालत आणि आम्ही त्याची काही विक्षिप्त उत्तरे दिली की(कैक वेळा आम्ही मुद्दाम तसे करायचो) सगळ्यांबरोबर सरही हसत. त्यांचे ते हास्य खूपच केविलवाणे वाटे.हसण्याची सवय नसल्यावर हसावे लागल्यास हे असेच होते असे माझे तेव्हापासूनचे निरीक्षण आहे.(मी किती हुशार ना!!!!)

मग सर एक कोडे घालत. हे त्यांचे खास ठरलेले कोडे होते.कितीतरी वेळा त्यांनी ते घातले असेल.पण मुलेही अशी व्रात्य होती की मुद्दाम चुकीची उत्तरे देत. ’सर हासतात’ हे बघण्यातच मुलांना आनंद मिळत असे. कारण एरवी हा प्राणी अतिशय कडक आणि गंभीर असायचा. तर आता सरांचे ते सुप्रसिद्ध कोडे. हे त्यांनीच बनवलेले होते. कसे ते पाहा.

एक होता चौपाई.....(ह्यातला ’च’ हा चहातल्या च सारखा उच्चारायचा)
त्यावर बस(श)ला दुपाई...(सर 'स' चा उच्चार नेहमी 'श' असा करत.)
मासा(शा) दिस(श)ला
चटकन गिळून टाकला......(ह्यातला च देखिल चहातला बरंका)

तर ह्याचे साधे उत्तर होते ’म्हशीच्या पाठीवर बसलेला बगळा’! पण आम्ही मुद्दाम कावळा,चिमणी,पोपट,मैना,गरूड,घार ,कुत्रा, मांजर,घोडा,गाढव असे काहीही उत्तर देत असू आणि ह्या प्रत्येक उत्तराबरोबर सर गालातल्या गालात हसत. ते हसणे बघायला आम्हाला आवडायचे आणि ह्या चावटपणात सगळेजण समजून उमजून भाग घ्यायचे. मग कुणालाच उत्तर येत नाही असे समजून सर स्वत:च त्याचे उत्तर देत.ते उत्तर देण्याचीही त्यांची खास पद्धत होती.

आमचा वर्ग तळमजल्यावर होता. वर्गासमोरच छोटे मैदान(मैदान कसले अंगणच ते)आणि पुढे शाळेचे प्रवेशद्वार होते.प्रवेशद्वारातून आत शिरण्यासाठी जो रस्ता होता त्याच्या दुसर्‍या अंगाला एक लांबलचक मैदान होते.ह्या मैदानात एक सदैव भरलेली विहीर होती आणि ह्या विहिरीभोवतीचा थोडासा भाग सोडला तर बाकी सगळी दलदल माजलेली असे.पावसाळ्यात तिथे पाणी साठे आणि मग तिथे ढोपरभर गवत उगवे. अशा त्या दलदलीत काही म्हशी(खर्‍या म्हशी बरंका! वर्गातल्या नव्हे!)डुंबत असत.मनसोक्त डुंबायला पाणी होतेच आणि खायला गवतही होतेच. त्या पाण्यात मासेही असायचे आणि ते खायला बगळेही हजर असत. मग म्हशीच्या पाठीवर बसलेला(सहलीला निघालेला) बगळा(ह्यावरून पक्षांनाही कधी कधी उडण्याचा कंटाळा येतो.... इथे हे पुलंचे वाक्य आठवते) हे दृश्य तर रोजचेच होते. ह्या सर्व निरीक्षणातून सरांनी ते कोडे रचले होते आणि मग त्याचे उत्तर म्हणून आम्हाला तिथे घेऊन जात आणि ते प्रात्यक्षिक दाखवत. ते दाखवताना त्यांच्या चेहर्‍यावर एक वेगळीच खुशी जाणवायची.
मैदानावर कवायतीच्या वेळी करडी शिस्त पाळणारे ते हेच का? असा प्रश्न मला राहून राहून पडत असे.

पुढे हेच मैदान त्याच्या मूळ मालकाकडून शाळेला नाममात्र मोबदल्यात मिळाले आणि मग ती विहीर बुजवून आणि योग्य अशी मातीची भर घालून ते मैदान आमच्यासाठी खेळण्यालायक बनवण्यात आले.

क्रमश:

आठवणी! शालेय जीवनातल्या! ६

सांस्कृतिक कार्यक्रमाच्या तासाला हे मुलांविरुद्ध मुली प्रकरण खूपच तापायचे.मुलींमध्ये बर्‍याच जणी अशा होत्या की त्या चांगल्या गाऊ शकत. मुलांमध्ये मी आणि अजून एकदोन जण गाणारे होते. कधी कधी गाण्याच्या भेंड्या लावल्या जायच्या. त्यात इतकी अटीतटीने लढत व्हायची की काही विचारायची सोय नाही. विनायक आणि मोहिनी ह्या दोघांचे आवाज खणखणीत होते मात्र त्या दोघांना गाण्याचे अंग नव्हते. तरीदेखील ते ती कसर श्लोक,आर्या,ओव्या वगैरे म्हणून भरून काढत. दोघांचे पाठांतर इतके जबरदस्त होते की आमची गाणी राहायची बाजूला आणि त्या दोघातच जुगलबंदी चालायची आणि कुणीही त्यात हार जात नसे.तास संपेपर्यंत हा धुमाकूळ चालत असे.

वर्गात मला शिक्षकांसकट सगळेजण 'बाप्पा' म्हणायचे(देवबाप्पा चे लघुरूप).पहिल्या पहिल्यांदा मला ह्याचा राग येत असे. पण हळूहळू ते पचनी पडायला लागले. तरीही जमेल तिथे आणि जमेल तसे मी प्रत्युत्तर देत असे. मी देखिल इतरांना नावे ठेवण्यात मागे नसे.कुलकर्णी नावाच्या मुलाला सगळेजण 'अप्पा' म्हणत.अर्थात हे नाव मीच ठेवले आणि सगळ्यांना ते आवडले(कुलकर्णी सोडून). तेव्हा आमची अप्पा-बाप्पाची जुगलबंदी लागत असे. त्याने मला बाप्पा म्हटले की त्याला अप्पा म्हणायचे हे ठरलेले होते. त्यामुळे तो चिडायचा आणि मला मारायला धावायचा. तो माझ्यापेक्षा चांगलाच उंच आणि दणकट होता. त्यामुळे मी सहज त्याच्या हातात सापडायचो आणि मला मार पडायचा. पण मी त्याला अप्पा म्हणणे सोडले नाही.एकदा मला कुणीतरी एक म्हण सांगितली आणि ती मलाही खूप आवडली. मग मी त्याचा प्रयोग अप्पावरच केला आणि अप्पा एकदम गारच झाला. ती म्हण आता सगळ्यांनाच माहीत असेल.
"सोनार,शिंपी,कुलकर्णी अप्पा,त्यांची संगत नको रे बाप्पा!"
आधी तो रागावला पण मग त्याच्या लक्षात आले की माझ्यात शारीरिक ताकत नसली तरी माझी मौखिक ताकत प्रचंड आहे आणि त्यात तो कमी पडत असे. म्हणून मग त्याने माझ्याशी दोस्ती करायला सुरुवात केली आणि अशी ही आमची अप्पा-बाप्पाची जी जोडी जमली ती आजतागायत टिकून आहे.

ह्या अप्पाच्या घरी मी जात असे तेव्हा त्याच्या घरातील सगळेजण माझ्याकडे अगदी कुतूहलाने पाहत असत. कारण?सांगतो. अप्पाच्या घरात सगळेच उंच होते. मी तर त्याच्या लहान बहिणींहूनही बुटका होतो त्याचीही त्यांना खूप गंमत वाटत असे.पहिल्यांदाच मी जेव्हा त्याच्या घरी गेलो होतो तेव्हा माझ्या बुटकेपणावर त्यांचे बरेच हसून झाले. मग अप्पाने त्याच्या आईला जेव्हा सांगितले की मी गातो तेव्हा त्याच्या आईने मला लगेच आपल्या जवळ बसवून घेतले आणि गाणं म्हणायला सांगितले. मीही आढेवेढे न घेता एक भावगीत गाऊन दाखवले तेव्हा ती माझ्यावर विलक्षण खूश झाली आणि तिने माझ्या हातावर खाऊ दिला.

माती सांगे कुंभाराला,पायी मज तुडविशी
तुझाच आहे शेवट वेड्या माझ्या पायाशी

असे ते गीत होते. सुप्रसिद्ध संगीतकार आणि गायक श्री. गोविंद पोवळे ह्यांनी गाऊन गाजवलेले ते भावगीत माझ्या तोंडून ऐकताना अप्पाची आई आणि घरातील इतर इतके तल्लीन झाले होते की माझे गाणे संपल्यावर क्षणभर सगळे नि:स्तब्ध बसून होते. ते शब्द आणि ती चाल एकमेकांना इतके अनुरूप आहेत की कुणाही श्रोत्याची अशीच अवस्था त्या गाण्यामुळे होत असे.त्या दिवसापासून मी त्यांच्या घरातलाच एक झालो. मग त्या माउलीला नेहमीच मी गाणे म्हणून खूश करत असे.हल्लीच अप्पाच्या घरी गेलो होतो तेव्हा ही आठवण निघाली.
त्याची आई नेहमी त्याला माझ्याबद्दल विचारत असे, " अरे कसा आहे तो देवबाप्पा? अजून तसाच बुटका आहे काय रे? आणि गाणी म्हणतो का अजून?"
अप्पा हसून उत्तर देत असे, " अगं आता तो पूर्वीचा बुटका बाप्पा राहिला नाही. बराच उंच झाला आहे आणि त्याचे केसही पिकलेत आता. हल्ली गाणी म्हणतो की नाही माहीत नाही पण म्हणत असावा.तो भेटला ना की मी सांगेन हं त्याला."
हे सगळे मला सांगताना त्याचा स्वर गहिवरला होता. साहजिकच होते ते कारण आज ती माउली ह्या जगात नाही. हे ऐकून मलाही वाईट वाटले.
तिला माझ्या तोंडून पुन्हा तेच "माती सांगे कुंभाराला" ऐकायचे होते.
कुणाचा जीव कशात गुंतून पडेल काही सांगता येत नाही हेच खरे.

क्रमश:

आठवणी! शालेय जीवनातल्या!५

ह्याच सहावीच्या वर्षात शेवटी शेवटी मला एक संधी मिळाली ती आकाशवाणीवर सादर होणार्‍या एका रूपकामध्ये. स्वामी विवेकानंदांचे स्मारक कन्याकुमारी येथे उभारावयाचे ठरत होते आणि शाळांशाळांतून त्यासाठी निधी उभा केला जात होता. त्यासाठीच मुंबई आकाशवाणीतर्फे विवेकानंदांच्या कार्यावर आधारित एक रूपक सादर करण्याचे आमच्या शाळेला आमंत्रण मिळाले. आमचे एक शिक्षक आणि चार विद्यार्थी असा एक गट स्थापन केला गेला(त्यात माझाही समावेश होता). शिक्षकांनी एक संवादवजा रूपक लिहिले आणि त्यांच्यासकट आम्ही इतर चौघांनी त्याची कसून तयारी केली.

ठरलेल्या दिवशी मरीन लाईन्सला आम्ही सर्वजण आकाशवाणी केंद्रावर पोचलो. आधी तिथे रंगीत तालीम झाली. त्यावेळी ध्वनिग्राहक(मायक्रोफोन) मध्ये ठेवून त्याच्या आजूबाजूला उभे राहणे, आपला संवाद म्हणून झाला की तिथून चटकन बाजूला होऊन दुसर्‍याला जागा देणे ह्यासंबंधीचे प्रात्यक्षिक झाले. हा कार्यक्रम ध्वनिमुद्रित न करता तसाच्या तसा(लाइव्ह) प्रसारित करायचा होता त्यामुळे कोणतीही चूक होऊ नये म्हणून आम्ही सगळे केंद्रसंचालकांच्या सूचनेनुसार वागण्याचा आटोकाट प्रयत्न करत होतो. खाकरायचे नाही,खोकायचे नाही वगैरे वगैरे सूचना पाळणे नाही म्हटले तरी खूपच जड जात होते. माझ्यासारख्या अशक्त मुलाला त्या अती-वातानुकूलित कक्षात थंडी वाजत होती. घशात खरखर सुरू झालेली होती आणि त्यामुळे बोलण्याआधी नाही म्हटले तरी खाकरावे लागत होते नाहीतर आवाज नीट घशाबाहेर पडत नव्हता. हे सगळे बघून मग आम्हाला एक दहा मिनिटांची चहा -कॉफी पिण्यासाठी सुट्टी देण्यात आली. गरम गरम कॉफी घशाखाली उतरली आणि मग आम्हा सगळ्या मुलांना अंगाभोवती गुंडाळायला शाली देण्यात आल्या. अशा त्या 'शालीन' अवस्थेत आमचा कार्यक्रम एकदाचा निर्विघ्नपणे पार पडला तेव्हा सगळ्या आकाशवाणी कर्मचार्‍यांसकट आम्हीही सुटकेचा नि:श्वास टाकला.

हा कार्यक्रम शालेय कार्यक्रमाच्या अंतर्गत प्रसारित झाल्यामुळे तो दिवसातून दोन वेळा प्रसारित होणार होता. पण दु्सर्‍या वेळी सकाळच्या कार्यक्रमाचेच ध्वनिमुद्रण पुन:प्रसारित होणार असल्यामुळे आम्हाला घरी जाता आले आणि आमचा आवाज आकाशवाणीवरून कसा येतोय हे ऐकण्याची संधीदेखील मिळाली. पण खरे सांगू का आमच्या शिक्षकांव्यतिरिक्त आम्हा सगळ्याच जणांचा आवाज एकसारखाच वाटत होता. प्रत्येकाला त्याचे संवाद माहीत असल्यामुळेच केवळ हा मी, हा तू, असे आम्ही एकमेकांना म्हणत होतो;पण इतरांना तो फरक जाणवत नव्हता. हा माझ्यासारख्याला एक नवाच अनुभव होता.त्या कार्यक्रमाची एक आठवण म्हणून आम्हा सगळ्यांना एक सोनेरी रंगाचा स्वामी विवेकानंदांची छबी असलेला बिल्ला देण्यात आला. काही दिवस आम्ही तो ऐटीत छातीवर मिरवत असू.

माझ्या ह्या विविध गोष्टीत भाग घेणे आणि त्यात पारितोषिके मिळवण्यामुळे उगीचच सगळेजण मला खूप हुशार समजायला लागले. तसा मी हुशार मुळीच नव्हतो आणि नाही ही वस्तुस्थिती आहे. अभ्यासात मी मध्यममार्गी होतो.दहा ते वीस मध्ये माझा क्रमांक येत असे.पण एकदा अशी प्रतिमा तयार झाली की मग ती पुसणे कठीण होऊन बसते.मलाही ह्या गोष्टीचा बराच त्रास होत असे. माझ्या वर्गातल्या पहिल्या पाच क्रमांकात ज्यांचा समावेश होत असे अशी मुले नेहमी मला त्यांच्यापासून कटाक्षाने दूर ठेवीत. मी देखिल माझ्या बरोबरीच्या(बौद्धिक) मुलांमध्ये राहणे पसंत करत असे. ह्या हुशार मुलांना अभ्यासा व्यतिरिक्त इतर गोष्टीत विशेष प्रावीण्य नसल्यामुळे वर्गात नाही म्हटले तरी मलाच जास्त भाव मिळत असे. अर्थात मला मात्र त्यांच्या हुशारीबद्दल नेहमीच कौतुक मिश्रित आदर वाटत असे. ही मुले इतके भरभरून गुण कसे मिळवतात? शिक्षकांनी विचारलेल्या सगळ्या प्रश्नांची उत्तरे देण्यासाठी ह्यांचे हात नेहमीच वर कसे? अशा वेळी मला माझ्या सुमार बुद्धीचे वैषम्य वाटत असे.पण काय करणार अक्कल अशी विकत थोडीच घेता येते? ती तर उपजतच असते.

ह्याच वर्षी आमच्या वर्गात एक विनायक नावाचा अत्यंत हुशार मुलगा दाखल झाला. गोरापान,नाकी डोळी नीटस,खणखणीत आवाज आणि माझ्यासारखाच छोट्या चणीचा हा मुलगा आल्या आल्या आमच्यातलाच एक होऊन गेला आणि बघता बघता तो आमचा नेता देखिल झाला. अतिशय कुशाग्र बुद्धी,आपले म्हणणे ठासून मांडणे आणि ते समोरच्याच्या गळी उतरवणे ह्यातही तो पटाईत होता. त्याचे हे गुण लवकरच दिसायला लागले.तो येईपर्यंत आम्ही प्रत्येक बाकावर एक मुलगा एक मुलगी असे बसत असू.आम्हा मुला-मुलीमध्ये तसा काही भेद असतो हे आमच्या मनात देखिल नव्हते. एकमेकांशी वागण्यात कोणत्याही प्रकारचा वेगळेपणा नव्हता. एकमेकांच्या गळ्यात गळे घालणे,वेळप्रसंगी मारामारी करणे,चिडवणे,रागावणे-रुसणे वगैरे सगळे प्रकार चालत आणि त्यात आप-पर भाव नव्हता.पण विनायक आला आणि बघता बघता त्याने आम्हा मुला-मुलींचे दोन तट केले. मुली वेगळ्या बसायला लागल्या.मुला-मुलींमधला सुसंवाद बघता बघता विसंवादात परिवर्तित झाला. मुलांचे नेतृत्व साहजिकच विनायकाकडे तर मुलींचे नेतृत्व मोहिनीकडे गेले. विनायक येईपर्यंत आमच्या वर्गात मोहिनीचाच पहिला क्रमांक अबाधित होता त्याला आता ग्रहण लागले आणि ती दुसर्‍या क्रमांकावर ढकलली गेली. त्या सहावीच्या वर्षात विनायकाने आपला पहिला क्रमांक काही सोडला नाही.

मुलीना नावे ठेवण्यात विनायक पटाईत होता. तो मुलींविषयी बोलताना 'म्हशी' असे विशेषण लावून बोलायला लागला. आम्हालाही ते विशेषण आवडले आणि सगळेचजण त्याचा मुक्त वापर करायला लागले.साहजिकच मुलीही चिडल्या आणि आम्हाला 'रेडे' संबोधायला लागल्या. पण आमच्यावर त्याचा परिणाम शून्य झाला हे पाहून मुली वैतागल्या. त्यांनी आमच्या वर्गशिक्षकांकडे तक्रार केली की मुले आम्हाला 'म्हशी' असे चिडवतात.त्यावर विनायकाने लगेच "मग त्या आम्हाला रेडे म्हणतात ते का नाही सांगितले?" असा प्रतिप्रश्न केल्यावर ते शिक्षक हसायला लागले. ते हसणे पाहून मुली अजून चिडल्या आणि त्यांनी शिक्षकांना म्हटले, "सर, तुम्ही हसता का? मुलांना तुम्ही शिक्षा का करत नाही?"
सर म्हणाले, "शिक्षा कशाकरता करायची? तुम्हाला ते 'म्हशी' म्हणतात आणि तुम्ही त्यांना 'रेडे' म्हणता. मग झाली की फिटंफाट. एक गोष्ट मात्र मला तुम्हा दोघांची आवडली."
आमच्या प्रश्नार्थक चेहर्‍यांकडे बघून सर म्हणाले, "तुम्ही एकमेकांना चिडवताना का होईना एका जातीचे समजताय हेही काही कमी नाही!"
सरांचे उत्तर ऐकून आमचे सगळ्यांचेच चेहरे पाहण्यालायक झाले होते.

क्रमश:

आठवणी! शालेय जीवनातल्या!४

वक्तृत्व स्पर्धेनंतर घेण्यात आलेल्या गीतगायन स्पर्धेतही मी भाग घेतलेला होता. त्या स्पर्धेतही ज्या लोकांनी भाग घेतला होता त्यांनी नेहमीची सगळ्यांना माहीत असलेली नामांकित गायक-गायिकांनी गायलेली गाणी गायली. मी मात्र एक अगदी कुणालाच माहीत नसलेले बालगीत गायले. त्या गीताला चालही मीच दिली होती. ती चाल तशी साधीच होती;पण हे गीत गाताना मी दोन कडव्यांच्या मध्ये तोंडानेच वाद्यसंगीत वाजवत असे. त्यामुळे त्या गाण्याचा श्रोत्यांवर एक वेगळाच परिणाम झाला. ते गीतही फार गमतीशीर होते.

अशी कशी बाई ही गंमत झाली
फराळाची ताटली चालू लागली॥धृ॥
कुशीवर झोपून लाडू कंटाळला
टुणकन ताटलीच्या बाहेर आला
गड गड गड गड गोलांटी रंगली ॥१॥
असे बरेचसे काही गमतीशीर वर्णन पुढे होते.आता ते पुढचे सगळे विस्मरणात गेले. पण ह्या गाण्याने लहानथोर सर्व श्रोत्यांना मनसोक्त हसवले,डोलवले.एकूण सगळ्यांनाच ते गीत आवडले. हे गीत कुणी रचलेले होते हे काही मला आजतागायत माहीत नाही. मात्र ते माझ्यापर्यंत आले ते आमच्या वाडीत पाहुणे म्हणून आलेल्या एका लहान मुलीकडून. तिने ते गाणे आम्हा सर्व सवंगड्यांना म्हणून दाखवले आणि मला ते इतके आवडले की मी ते लगेच लिहून घेतले आणि त्याला चाल लावली.

त्यानंतर निबंध स्पर्धा झाली. निबंधाचा विषय अर्थातच टिळक आणि त्यांचे कार्य ह्या संबंधी होता आणि तो आधीच जाहीर करण्यात आलेला होता. तेव्हा त्याचीही तयारी सगळे घरूनच करून आलेले होते. माझ्यासाठी हा निबंधही माझ्या मोठ्या बहिणीनेच लिहून दिलेला होता आणि मी तो तोंडपाठ करून आलो होतो. तसाच्या तसा मी माझ्या(सुवाच्य पण वळणदार नव्हे) हस्ता़क्षरात लिहिला.

संध्याकाळी सर्व स्पर्धांचा निकाल घोषित झाला. त्यात माझ्या गटात मला मी भाग घेतलेल्या पठण,वक्तृत्व,गीतगायन आणि निबंध ह्या चारही स्पर्धांमध्ये पहिला क्रमांक मिळालेला होता. हे कळताच माझ्या मित्र मंडळींनी शाबासकी देण्याच्या निमित्ताने माझी पाठ बुकलून काढली. मी एका दिवसात ’शाळेतला सगळ्यात हुशार विद्यार्थी’ म्हणून प्रसिद्ध झालो. सर्व शिक्षकांनी माझे विशेष कौतुक केले. अर्थात ह्या मध्ये वक्तृत्व आणि निबंध स्पर्धेतले यश हे निव्वळ माझ्या पाठांतराचे नसून ते माझ्या बहिणीच्या कसदार लेखणीचे होते हे मी कसे विसरू. मला एरवी निबंधामध्ये दहापैकी साडेतीन अथवा चार गुणच मिळत असत आणि इथे स्पर्धेत चक्क पहिला क्रमांक!काहीतरीच! वक्तृत्व स्पर्धेतल्या माझ्या गोष्टीच्या वेगळेपणाचे श्रेयही तिचेच होते. नाहीतर मी देखिल त्या शेंगा-टरफलं,शुद्ध लेखन(संत,सन्त,सन् त(हा शब्द इथे लिहिता येत नाहीये)) वगैरेमध्येच अडकलो असतो. असो. त्या दिवशी मोठ्या जोश्यातच मी घरी आलो.

दुसर्‍या दिवशी म्हणजे १ऑगस्ट रोजी बक्षीस समारंभाच्या वेळी प्रमुख पाहुणे म्हणून हजर होते सुप्रसिद्ध व्यंगचित्रकार आणि साप्ताहिक मार्मिकचे संपादक श्रीयुत बाळ ठाकरे(त्यावेळी ’बाळ’म्हणुनच ओळखले जात. बाळ चे बाळासाहेब व्हायला अजून बरीच वर्षे जायची होती. त्यावेळेला शिवसेनेचा जन्मही झालेला नव्हता.).चार वेळा बक्षीस घ्यायला मी त्यांच्यासमोर गेलो तेव्हा न राहवून ते म्हणाले, " अरे ह्याने एकट्यानेच भाग घेतला होता काय स्पर्धेत?"
मी गीता-पठणाचे बक्षीस घ्यायला गेलो तेव्हाची त्यांची प्रतिक्रिया अतिशय मार्मिक होती. माझ्या ’देव’ ह्या आडनावाचा त्यांनी मोठ्या खुबीने असा संबंध जोडला.
बाळ ठाकरे म्हणाले, "संस्कृत ही तर देववाणी म्हणजे देवांचीच भाषा. तेव्हा ह्या ’देवाला’ गीता पठणात पहिले बक्षीस मिळाले त्यात नवल ते काय?" ह्यावर श्रोत्यांमध्ये खसखस पिकली.
असाच प्रसंग दुसर्‍या ’गोरे’ नामक मुलाच्या बाबतीत घडला.आदल्या वर्षीच्या वार्षिक परीक्षेत त्याला इंग्लिश विषयात त्याच्या इयत्तेत सर्वाधिक गुण मिळालेले होते. तेव्हा त्याला त्याचे बक्षीस देतानाही ते म्हणाले, "इंग्लिश ही बोलून चालून गोर्‍यांचीच भाषा! तेव्हा इंग्लिश मधले पहिले पारितोषिक ह्या ’गोरे’ला मिळणे स्वाभाविकच आहे. त्यांच्या ह्या कोटीलाही हशा आणि टाळ्यांनी श्रोत्यांनी दिलखुलास दाद दिली.

मित्रहो ती चारही बक्षिसे घेऊन नाचत नाचत मी घरी आलो. प्रथेप्रमाणे ते सगळे देवासमोर ठेवले,त्याला नमस्कार केला आणि गीता पठणाचे बक्षीस जरा जाडजूड वाटत होते म्हणून सर्वप्रथम तेच उघडले. त्यातल्या पुस्तकावरचे चित्र बघून खूश झालो. लेखकाचे(साने गुरुजी) नाव पाहून अजून खूश झालो. त्या पुस्तकाचे नाव होते गीता-हृदय. चला साने गुरुजींनी लिहिलेल्या छान गोष्टी वाचायला मिळणार ह्या आनंदात मी पुस्तक उघडून आत पाहिले तो काय? पुन्हा गीता?म्हणजे भगवद्गीता हो. अहो तुरुंगात असताना विनोबा भाव्यांनी कैद्यांसमोर केलेले गीतेचे निरूपण साने गुरुजींनी स्वत:च्या शब्दात उतरवून काढलेले होते. मी डोक्याला हात लावला. पुन्हा गीतेने माझा पोपट केला होता.

मी असा हतोत्साहित होऊन बसलेलो असताना माझ्या भावाने दुसरे बक्षीस उघडून बघितले आणि तो आनंदाने ओरडला. "अरे हे बघ काय! मस्तपैकी गोष्टीचे पुस्तक! सॅम्सन आणि दलायला!"मी पटकन त्याच्या हातून ते पुस्तक हिसकावून घेऊन बघितले तर त्यावरच्या सुंदरशा रंगीबेरंगी मुखपृष्ठाने मी एकदम खूश झालो आणि मग घरभर नाचत सुटलो.राहिलेली दोन बक्षिसे काय आहेत हे बघण्याची तसदी न घेता सरळ ओट्यावर जाऊन पुस्तक वाचायला सुरुवात केली.ती दोन बक्षिसे नंतर उघडली तेव्हा त्यातही छोटी गोष्टींची पुस्तके होती.त्याक्षणी त्या गोष्टीच्या पुस्तकांची कमाई ही मला जगातल्या सर्वात अनमोल अशा खजिन्यापेक्षाही मोलाची वाटत होती.

मित्रहो ही बक्षिसे कमी होती म्हणूनच की काय मला त्याच वर्षी(टिळक पुण्यतिथीनिमित्तच) स्थानिक वाचनालयात आणि ब्राह्मण सभेत झालेल्या दोन वेगवेगळ्या वक्तृत्व स्पर्धेतही पहिल्या क्रमांकाची पारितोषिके मिळाली. ’घबाडयोग’ म्हणतात तो हाच असावा बहुधा. वाचनालयातर्फे मला मिळालेले बक्षीस तर मी कधी स्वप्नातही इच्छिलेले नव्हते.ते बक्षीस म्हणजे एक चामड्याचे सुबक असे पेटीसारखे दफ़्तर होते. त्याकाळी अतिश्रीमंत मुलेच ते वापरत असत. आम्ही निम्नस्तर मध्यमवर्गीय कापडाच्या पिशव्यांच दफ़्तर म्हणून वापरत असू(ती तसली दफ़्तरे आम्हाला अप्राप्यच होती). ते बक्षीस पाहून तर माझा आनंद गगनात मावेना. माझ्या वर्गातीलच नव्हे तर समस्त शाळेतील(काही गर्भ श्रीमंत मुले सोडून)मुलांनी त्या दफ़्तराचे आणि माझेही भरभरून कौतुक केले. ते दफ़्तर मी चांगले नववी पर्यंत वापरले. पायात चपला असायच्या-नसायच्या,गणवेशही सामान्य दर्जाच्या कापडांचा आणि खांद्यावर हे महागडे आणि सुंदर दफ़्तर असा सगळा विजोड मामला होता.पण ते माझ्या गावीही नव्हते.
ब्राह्मण सभेकडून मिळालेले बक्षीस होते एक पैसे साठवण्याची पेटी(सेविंग बँक-पिगी बँक). तीही अतिशय रंगीबेरंगी होती. त्या पेटीत पाच रुपए घालून बक्षीस म्हणून दिल्यामुळे त्याचेही मोल माझ्यासाठी खूपच होते. अर्थात आजवर कधी आम्हा मुलांना स्वतंत्रपणे खर्चायला एक पैसाही दिला गेलेला नसल्यामुळे पुढे त्या पेटीत कसलीच भर पडली नाही. घरात कमावणारा एक आणि खाणारी तोंडे सात! त्यामुळे बचत वगैरेसाठी तर सोडा पण महिन्याची दोन टोके जुळवणे कठीण होऊन बसे. मात्र माझ्या आई-वडिलांचे आहे त्यात समाधान मानण्याचे धोरण असल्यामुळे आम्हाला जे मिळत होते तेही खूप वाटत होते.त्यामुळे त्या पेटीत पैसे टाकण्यासाठी मी कधी हट्ट केला नाही.

अशा तर्‍हेने माझे हे इयत्ता सहावीचे वर्ष अतिशय संस्मरणीय ठरले.

क्रमश:

आठवणी! शालेय जीवनातल्या!३

ह्या सहावीच्या वर्षी मी शाळेत टिळक पुण्यतिथीच्या झालेल्या विविध स्पर्धांत भाग घेतला. पाठांतर स्पर्धा ,वक्तृत्व स्पर्धा,निबंध स्पर्धा आणि गीतगायन स्पर्धा . ह्यावेळी पाठांतर स्पर्धेत आम्हाला गीतेचा बारावा अध्याय म्हणायचा होता जो आम्ही रोज प्रार्थनेनंतर म्हणत असू त्यामुळे त्याबद्दल मला काळजी नव्हतीच. "एवं सतत युक्ता ये भक्तास्त्वां पर्युपासते" अशी काहीशी त्याची सुरुवात होती(मित्रहो आता ह्याच्या पुढचे काही आठवत नाही. माफ करा).

नेहमी प्रमाणे मी माझे पठण दणदणीतपणे सादर केले. बक्षीस मिळणे न मिळणे हा वेगळा भाग होता.त्याचा विचार केला नाही कारण त्याची घोषणा इतर सर्व स्पर्धा झाल्यावर होणार होती. मला चिंता होती ती वक्तृत्व स्पर्धेची! कारण आयुष्यात पहिल्यांदाच ह्या स्पर्धेत मी भाग घेत होतो. विषय अर्थातच टिळक आणि त्यांच्याबद्दलची माहिती. आता तुम्हाला माहीत आहेच की ह्या अशावेळी टिळकांच्या त्याच त्याच गोष्टी सांगितल्या जातात(शेंगा,टरफले,शुद्धलेखन वगैरे वगैरे) आणि स्पर्धक ,श्रोते आणि परीक्षक ह्या सगळ्यांच्या संयमाची कसोटी लागते. पण माझे भाषण ह्या सगळ्यांपासून वेगळे होते.मी टिळकांबद्दल सांगितलेली गोष्ट ह्या आधी कुणीच म्हणजे अगदी मी देखिल ऐकलेली नव्हती. ही गोष्ट म्हणजे हे भाषण मला माझ्या मोठ्या बहिणीने लिहून दिले होते. त्यासाठी तिने वाचनालयातून एक पुस्तक शोधून आणलेले होते आणि त्या आधारेच तिने ते भाषण मला लिहून दिले. मी ते मन लावून पाठ केले होते पण आता इथे सभागृहात आल्यावर नाही म्हटले तरी दडपण आलेच होते. सुदैवाने माझा क्रमांक बराच मागे होता म्हणून मी थोडासा शांत होतो आणि त्याच वेळी अस्वस्थही होतो.

शेवटी एकदाचे माझे नाव पुकारले गेले आणि मी यंत्रवत मंचावर पोचलो. हातपायाची थरथर जाणवत होतीच. समोर इतके सगळे जण बसलेले होते तरी त्यांचे चेहरे देखिल दिसत नव्हते इतका डोळ्यासमोर काळोख दाटला होता आणि घशाला कोरड पडली होती. काही क्षण मी त्याच अवस्थेत उभा होतो. परीक्षकांनी घंटी वाजवून मला त्या अवस्थेतून बाहेर काढले आणि भाषण सुरू करण्याची सूचना केली. मी उगीच इथे-तिथे पाहिले आणि माझी नजर टेबलावर ठेवलेल्या तांब्या-भांड्याकडे गेली. मला त्याक्षणी पाण्याची अतिशय निकड भासत होती म्हणून अतिशय करुणार्द्र मुद्रेने परीक्षकांकडे पाहून पाणी हवे असल्याचे सूचित केले आणि त्यांनीही अतिशय उदारपणे मला ते पिण्याची अनुमती देऊ केली. पडत्या फळाची आज्ञा घेऊन मी एक भांडंभर घटाघट पाणी प्यायले आणि माझ्या जीवात जीव आला. मी एक आवंढा गिळला आणि मनातल्या मनात देवाचे स्मरण करून धाडदिशी सुरुवात केली. "अध्यक्ष महोदय आणि माझ्या मित्रमंडळींनो आज मी तुम्हाला लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळकांबद्दल एक गोष्ट सांगणार आहे ती तुम्ही शांत चित्ताने ऐकून घ्याल अशी अपेक्षा करतो".
त्यानंतर राजधानी एक्सप्रेसच्या वेगात आणि डौलात मी ती गोष्ट सांगितली. शेवटी सगळ्यांचे आभार मानले आणि टाळ्यांच्या प्रचंड कडकडाटात जागेवर जाऊन बसलो. अध्यक्षांसकट सगळेच खूश झालेले दिसत होते कारण त्या सगळ्यांना मी शेंगा,टरफले आणि शुद्धलेखनाच्या दलदलीतून बाहेर काढले होते. काय होती ती गोष्ट? आता आठवते तशी थोडक्यात सांगतो.

टिळक त्यावेळी महाविद्यालयात शिकत होते. व्यायामाने बलदंड शरीर बनवलेले टिळक 'बाळ' ह्या नावाऐवजी आता 'बळवंतराव' ह्या नावाने ओळखले जात होते. आपल्या मित्र-मंडळींसह त्यांच्या वाड्याच्या गच्चीवर गप्पा-टप्पा चालू होत्या. विषय अर्थातच इंग्रजांची गुलामगिरी आणि भारताचे स्वातंत्र्य हाच होता. टिळक आणि त्यांची ही मित्र-मंडळी ही जहाल मतवादी म्हणून ओळखली जात आणि म्हणूनच त्यांच्या हालचालींवर इंग्लिश पोलिसांचे बारकाईने लक्ष होते.बोलता बोलता टिळकांनी मित्रांना प्रश्न केला, "आता ह्या क्षणी जर का पोलीस आपल्या सगळ्यांना पकडायला आले तर कोण कोण काय करेल?कुणी म्हणाले, "मी दारामागे लपेन." कुणी म्हणाले, "मी त्यांच्याशी वाद घालेन."कुणी काय आणि कुणी काय. ज्याला जे सुचले त्यांनी ते उत्तर दिले. शेवटी मित्रांनी टिळकांना विचारले, "बळवंतराव,तुम्ही काय करणार?"
क्षणाचाही विचार न करता टिळक म्हणाले, "मी हेच करीन." आणि त्यांनी गच्चीवरून थेट खाली उडी मारली. मित्र घाबरले . बळवंतरावांना कुठे लागले तर नसेल ना ह्या काळजीने ते सगळे खाली येण्यासाठी जिन्याजवळ आले आणि पाहतात तो काय? स्वत: टिळक हसत हसत वर येताना दिसले. टिळकांना हसताना पाहून मित्रांचीही कळी खुलली आणि ते देखिल त्यांच्याबरोबर हास्यात सामील झाले.
एका मित्राने टिळकांना विचारले, "बळवंतराव काय हे धाडस? अहो कुठे लागले असते तर? ह्यापुढे असा अविचार करू नका."
टिळक म्हणाले , "बाबांनो, आपण देशसेवेच्या गोष्टी करतो मग असे जीवाला घाबरून कसे चालेल?देशासाठी तन-मन-धन अर्पण करण्याची आपण प्रतिज्ञा केलेली आहे मग आता मागे हटून कसे चालेल?"
दुसरा मित्र म्हणाला, "बळवंतराव, अहो तुम्ही चक्क पळून गेलात! ह्याचे तुम्ही कसे समर्थन कराल?"
टिळक म्हणाले, "बचेंगे तो और भी लढेंगे" हे दत्ताजी शिंदेचे वचन विसरलात काय? पोलीस कोठडीत पिचून मरण्यापेक्षा हे धाडस केव्हाही चांगलेच. अशा प्रसंगी लागणारे शारीरिक बळ असावे म्हणून तर आम्ही वर्षभर कसून व्यायाम केला मग त्याचा उपयोग कधी करणार? म्हटलंच आहे ना 'शरीरमाद्यं खलु धर्मसाधनम'!"
ह्या उत्तराने मित्रांचे समाधान झाले आणि त्यांनीही शरीर बळकट करण्यासाठी व्यायाम करण्याची शपथ घेतली.(मित्रांनो टिळक नेमके काय म्हणाले ते आता शब्दश: आठवत नाहीये(आत्ता इथे हरितात्या हवे होते म्हणजे त्यांनी माझी सुटका केली असती). तरीही जसे आठवले तसे लिहिले आहे.काही चूक असल्यास माफ करावे.)

क्रमश:

आठवणी! शालेय जीवनातल्या!२

माझे सहावीचे वर्ष माझ्या आयुष्यातील एक संस्मरणीय असे वर्ष आहे. ते १९६२ साल होते. त्याच वर्षी चीनने भारतावर आक्रमण केले आणि अवघा भारत खडबडून जागा झाला. लोकसभेत पंतप्रधान नेहरू आणि संरक्षण मंत्री कृष्ण मेनन ह्यांच्यावर तुफान टीका झाली. त्यातच संरक्षण मंत्र्यांना राजीनामा देणे भाग पडले. महाराष्ट्राचे गौरवस्थान अशा यशवंतराव चव्हाणांची नवे संरक्षण मंत्री म्हणून नेमणूक झाली.अशा ह्या राजकीय घटनांच्या पार्श्वभूमीचा नाही म्हटले तरी आमच्या बालमनावर परिणाम होणे स्वाभाविक होते. आपल्या भारतमातेसाठी आपणही काही तरी करावे अशी प्रेरणा निर्माण झाली.पण आम्ही काय करू शकत होतो. विद्यार्थी असल्यामुळे अभ्यास हे प्रथम कर्तव्य ठरत होते आणि देशसेवा? ती कशी करायची? आम्हाला ती करावीशी वाटली तरी कशी करणार? असे प्रश्न मनात उभे ठाकलेले असताना एक आशेचा किरण दिसला.

देशावर आक्रमण झाल्यामुळे जसे लोक अस्वस्थ झाले होते. बदला घेण्याच्या ईर्ष्येने पेटले होते तसेच काही कविमंडळींनाही समरगिते स्फुरू लागली. आपले वसंत बापट हे त्यात आघाडीवर होते. त्यांची ही समरगिते गाणारे शाहीर अमरशेख,शाहीर लीलाधर हेगडे ह्यांच्यासारख्यांच्या पहाडी आवाजाने लोकांचे रक्त सळसळू लागले. मनामनात देशप्रेम जागृत होऊ लागले. अमरशेख!हे नाव घेतले की त्यांचा पहाडी आणि तितकाच खर्जातला ढाल्या आवाज हे जबरदस्त मिश्रण आठवते. ह्या शाहिराच्या आवाजाची जादूच अशी होती की त्याने माझ्या बालमनावर देखिल खोल संस्कार केले. त्या काळात मी त्यांच्या आवाजाची नक्कल करून ती समरगिते गात असे. त्यातले
खबरदार खबरदार खबरदार , लाल चिन्यांनो खबरदार
खबरदार जर याल पुढे,राई राई करू तुकडे॥ ... हे गीत अजूनही आठवतेय.
शाहीर लीलाधरांच्या आवाजातले ...उत्तुंग आमुची उत्तर सीमा इंच इंच लढवू
अभिमान धरू,बलिदान करू,ध्वज उंच उंच चढवू॥........... अशासारखी गीते अजूनही स्मरणात आहेत.

आमच्या शाळेत त्यावेळी नव्यानेच आलेले एक शारीरिक शिक्षण शिकवणारे मास्तर हे संघाच्या मुशीत तयार झालेले,सळसळत्या रक्ताचे नवतरूण होते. त्यांच्यावर आम्हाला ही समरगिते शिकवण्याची कामगिरी सोपवली गेली. माझा आवाज हे माझे भांडवल होते आणि त्या भांडवलावर ह्या मास्तरांनी मला प्रमुख गायकाची भूमिका दिली. ते आम्हा काही निवडक विद्यार्थ्यांना एखादे गाणे शिकवत आणि ते नीट बसल्यावर मग मैदानावर शाळेतल्या सगळ्या विद्यार्थ्यांना जमवून प्रथम माझ्याकडून गाऊन घेत आणि मग माझ्या पाठोपाठ इतरांना म्हणायला लावत. हे करण्यासाठी ते मला एका टेबलावर उभे करत;पण बर्‍याच जणांनी तक्रार केली की, "सर तो खूप बुटका आहे. आम्हा मागच्या मुलांना नीट दिसत नाही." म्हणून मग त्या टेबलावर एक खुर्ची ठेवून त्यावर उभे करत आणि मग मी ते समरगीत इतरांना शिकवीत असे. माझ्या देहाच्या तुलनेत माझा आवाज दणदणीत असल्यामुळे ध्वनिक्षेपकाशिवाय शेवटच्या रांगेतील विद्यार्थ्यालाही सहज ऐकू जात असे.

हिंदी आणि मराठी सिनेजगतातले नामांकित संगीतकार श्री. वसंत देसाई ह्यांच्या संगीतसंयोजनाखाली आणि तत्कालीन महाराष्ट्राच्या राज्यपाल श्रीमती विजयालक्ष्मी पंडित ह्यांच्या उपस्थितीत दादरच्या शिवतीर्थावर(आचार्य अत्रे ह्यांनी शिवाजी पार्क ला योजलेले हे नाव आहे) लाखभर शालेय विद्यार्थ्यांकडून ही समरगिते गाऊन घेतली जाणार होती. आमच्या शाळेच्या गटाचा मी प्रमुख गायक होतो(त्यामुळे जरा टेसातच होतो) आणि माझ्या बरोबरीने अजून पाच जण होते.मुंबईतल्या यच्चयावत शाळेतील गाणार्‍या मुलांचा जमलेला तिथला मेळा पाहून तर आम्ही सगळे हबकूनच गेलो. इतका प्रचंड जनसमुदाय मी तरी पहिल्यांदाच पाहत होतो आणि इथे आल्यावर कळले की ही समरगिते सगळ्यांनी एकाच वेळी एकाच आवाजात गायची होती. हे लक्षात आल्यावर माझा गटप्रमुख असल्याचा ताप लगेच उतरला. एक सुर-एक ताल असेच त्या कार्यक्रमाचे नाव होते असे अंधुकसे आठवतेय.

आम्ही तिथे तीन भाषेतली गीते गाणार होतो ती गीते अशी होती!
मराठी:
माणुसकीच्या शत्रूसंगे युद्ध आमुचे सुरू(गुजराथी मुले शरू म्हणत होती)
जिंकू किंवा मरू! जिंकू किंवा मरू(गुमु 'केव्हा मरू' म्हणत होती)

गुजराथी:
तय्यार थई जजो,नात भात जात तारी कोई पण हजो!

हिंदी:
ऐ नवजवान (३ वेळा)
ऐ नवजवान वीरताकी है कसोटी आज
तुम शेर हो दिलेर हो रखो वतनकी लाज

पोलिसांच्या शिट्ट्या जोरजोरात वाजल्या तसे कळले की राज्यपाल महोदया येताहेत. उघड्या जीप मधून आलेल्या त्या लालबुंद, तेजस्वी आणि सोनेरी केसांच्या व्यक्तीला पाहून मला तर साक्षात राजकन्येचाच भास झाला.पांढरी शुभ्र रेशमी साडी,बिन बाह्यांचं पोलकं,गळ्यात मोत्याची माळ घातलेल्या त्या रुपसुंदरीला पोलिसांच्या बँडकडून मानवंदना दिली गेल्यावर त्या सभामंचावर स्थानापन्न झाल्या. तिथे संगीत दिग्दर्शक वसंत देसाई आपल्या बाजिंद्यांसह तयारीतच होते. वसंत देसाईंचे रूपही(मर्दानी सौंदर्याचा नमुना) लाजबाब होते. पांढरी शुभ्र विजार,त्यावर तितकाच पांढरा शुभ्र (पुष्ट दंड दाखवणारा) तोकड्या हातांचा टी- शर्ट ,एका हाताच्या मनगटाला बांधलेला मोगऱ्याचा भरगच्च गजरा आणि केसांची सगळी चांदी झालेली. त्या दोघा रुपसंपन्न व्यक्तींकडे मी 'आ' वासून बघत राहिलो.

तेव्हढ्यात बिगुल वाजले आणि वसंतरावांचा हात वर गेला आणि त्यांच्या त्या इशार्‍याबरोबरच वाद्यवृंद वाजू लागला. सगळा आसमंत त्या रण वाद्यांनी भारलेला असतानाच लक्ष लक्ष कंठातून 'जिंकू किंवा मरू'चे स्वर निनादू लागले. अंगावर रोमांच उभे राहिले, अंगातून वीज सळसळल्याचा भास झाला आणि अशाच भारलेल्या वातावरणात तो समरगीतांचा कार्यक्रम चालू राहिला.चालतच राहिला!

क्रमशः:

आठवणी! शालेय जीवनातल्या!१

हल्लीच व्यायामशाळेत एक छोटा मुलगा भरती झालाय. साडेतीन-पावणेचार फूट उंचीचा तो मुलगा तसा साधाच आहे. म्हणजे विशेष लक्ष वेधून घेण्यासारखे असे त्याच्यात काहीच नाही;पण इतका लहान मुलगा पहिल्यांदाच आल्यामुळे कुतूहल जागृत होणे स्वाभाविक आहे. त्यातून इतक्या लहान वयात असा वजनं उचलण्याचा व्यायाम करणे केव्हाही फायदेशीर नसते असे शास्त्र सांगते. त्यामुळेच का होईना मला त्याच्याबद्दल कुतूहल वाटले आणि मी त्याला त्याचे नाव,कितवीत शिकतो वगैरे प्रश्न विचारले तेव्हा असे कळले की तो ’आठवीत’ शिकतोय! आठवीतला मुलगा आणि इतका छोटा? क्षणभर मला धक्काच बसला;पण त्याच वेळी माझे मन भूतकाळात डोकावले आणि मग त्यातून आठवणींची मालिका तयार होऊ लागली.
माझ्या पूर्वायुष्यात डोकावल्यावर मला मी शाळेत असताना कसा होतो ते आठवले. ११वी(शालांत परीक्षा) च्या पूर्व परीक्षेच्या(प्रिलिम)वेळेपर्यंत माझी उंची जेमतेम ४फूट ११ इंच इतकीच होती आणि वजन जेमतेम ३५ किलोच्या आसपासच होते. डोळ्याला जाड भिंगाचा चश्मा होता(हा दहावीत असताना लागला)आणि हे माझे रूप आठवताच मला तो मुलगा माझीच प्रतिमा वाटू लागला.
मी पाचवीत माध्यमिक शाळेत दाखल झालो तेव्हाचे रूप आठवले तर अजूनच गंमत वाटली.उंचीने बुटका,अशक्त असे माझे ध्यान आठवून मलाच हसू आले. तसा चेहरा बर्‍यापैकी होता आणि नाही म्हणायला उजळ रंग ह्यामुळे जरा त्यातल्या त्यात समाधान वाटण्यासारखी परिस्थिती होती.बाकी सगळा आनंदी-आनंदच होता. ह्या पाचवीतलाच एक मजेशीर प्रसंग आहे.
१ ऑगस्ट ह्या टिळक पुण्यतिथीनिमित्त आमच्या शाळेत पाठांतर स्पर्धा होत असत!.रोज सकाळी पहिल्या तासाला प्रार्थनेनंतर प्रत्येक वर्गात गीतेच्या एखाद्या अध्यायाचे सामुदायिक पठण होत असे. आमच्या वर्गाला १५ वा अध्याय म्हणावा लागे. "उर्ध्वमुलं अध:शाखं अश्वथं प्राहु रव्यं(की रव्ययम... आता विसरलो बघा!). त्यामुळे नैसर्गिकपणे तो आमचा सगळ्यांचा पाठ झालेला होता आणि पाठांतर स्पर्धेत तोच म्हणायचा होता. तेव्हा बाईंनी(वर्गशिक्षिका) इतरांबरोबर माझेही नाव स्पर्धेत दाखल केले.
स्पर्धेच्या दिवशी(३१ जुलै) सभागृहात सगळ्यांच्या समोर एकेकट्याने सभामंचावर जाऊन तो अध्याय घडाघडा म्हणून दाखवायचा हे किती दिव्य काम होते हे पहिल्या काही स्पर्धकांच्या मध्ये मध्ये अडखळण्यामुळे माझ्या चांगलेच लक्षात आलेले होते आणि म्हणून मी शक्यतो अध्यक्ष बाईंना दिसणार नाही अशा तर्‍हेने एका उंच मुलाच्या आडोशाला बसलो होतो. मनात धाकधूक होतीच की आता सगळ्यांच्या देखत आपलीही अशीच फजिती होणार म्हणून तोंडातल्या तोंडात तो अध्याय सारखा पुटपुटत होतो. बघता बघता माझ्या नावाचा पुकारा झाला. मी माझ्यातच दंग असल्यामुळे मला तो ऐकूच आला नाही;पण आजूबाजूच्या सवंगड्यांनी ढोसून मला त्या भावसमाधीतून वास्तवात आणले आणि नाईलाजास्तव मला उठून मंचावर जाणे भाग पडले. हातपाय थरथरत होते,घसा सुकला होता. केविलवाण्या नजरेने मी बाईंकडे पाहिले(माफ करा! मला जाऊ द्या असे दर्शवीत) पण बाई तर माझ्याकडे सस्मित नजरेने पाहत होत्या. त्यांच्या नजरेत कुठे तरी मला एक आश्वासक पाठिंबा दिसला. त्यांनी आज्ञा केली ," हं! म्हण आता!"
त्यांच्या त्या शब्दांची जादू म्हणा किंवा अजून काही म्हणा(त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाने प्रभावित होऊन) मी अत्यंत आज्ञाधारकपणे दोन्ही हात जोडले आणि क्षणभर डोळे मिटून सुरुवात केली. आणि अहो आश्चर्यम! माझा नेहमीचा खणखणीत आवाज काम देऊ लागला होता! पहिल्या काही श्लोकांतच शरीराची थरथर,मनाची चलबिचल पूर्णपणे थांबली होती आणि अगदी शेवटापर्यंत कुठेही न अडखळता अस्खलितपणे मी ते पठण पूर्ण केले आणि टाळ्यांच्या कडकडाटात(आयुष्यातल्या पहिल्याच टाळ्या) आपल्या जागेवर जाऊन बसलो. माझ्यानंतरही काही जणांनी उत्तमपणे पाठांतर सादर केले आणि मग सर्वात महत्त्वाच्या आणि कुतूहलाच्या विषयाकडे सगळ्यांचे डोळे लागून राहिले आणि तो म्हणजे स्पर्धेचा निकाल!
परीक्षकांनी आपापसात विचारविनिमय करण्यासाठी दहा मिनिटांचा वेळ घेतला आणि मग त्यांचा निर्णय ठरल्यावर त्यांनी निकाल घोषित केला. निकालाची घोषणा आमच्या माननीय मुख्याध्यापकांनी केली. त्यांनी पहिला क्रमांक घोषित केला आणि टाळ्यांचा कडकडाट झाला. मी खूपच लांब बसलेलो असल्यामुळे मला ते नाव ऐकूच आले नाही पण पाठीत पडलेल्या रट्ट्यांमुळे लक्षात आले की ते नाव माझेच होते आणि मीही इतरांबरोबर टाळ्या वाजवल्या. मला तर सुखद आश्चर्याचा धक्काच बसला होता. आयुष्यातील पहिलीच स्पर्धा आणि लगेच पहिले बक्षीसही! मला त्यावेळी इतका आनंद झाला होता की डोळ्यातून आपोआप अश्रू ओघळले.बक्षीस समारंभ दुसर्‍या दिवशी पाहुण्यांच्या हस्ते होणार होता आणि त्यांच्यासमोरही आम्हा तिघांना पुन्हा एकदा ते पठण सादर करायचे होते.
स्पर्धेनंतर आम्ही आपापल्या वर्गात जायला निघालो. माझा वर्ग तिसर्‍या मजल्यावर होता. शेजारीच आठवीचाही वर्ग होता. मधली सुट्टी संपायला अजूनही थोडा अवकाश असल्यामुळे मुले वर्गाच्या बाहेर दंगामस्ती करण्यात गुंगलेली होती. आठवीची मुले तर माझ्यापेक्षा चांगली फूटभर तरी उंच होती. मी माझ्या वर्गात जाण्याआधीच त्यांच्यापैकी एकाने "ए छोटू आला!" अशी आरोळी दिली आणि दुसर्‍याने मला अलगद उचलून उंच धरले.वर्गाच्या बाहेर असलेल्या चिंचोळ्या मार्गिकेच्या कठड्याच्या भिंती अर्ध्याच असल्यामुळे मला मात्र खाली पडण्याची भिती वाटत होती आणि ती मुले चेंडू जितक्या सहजतेने फेकावा तितक्याच सहजतेने एकमेकांकडे मला फेकत होते. भितीने मी अर्धमेला झालो होतो. कोणत्याही क्षणी मी तिसर्‍या मजल्यावरून खाली भिरकावला जाईन अशी भिती माझ्या मनात होती;पण ते त्या मुलांच्या गावीही नव्हते. तेव्हढ्यात मला शोधत शोधत शाळेचा एक वयस्कर शिपाई एखाद्या देवदूतासारखा मदतीला धावून आला आणि माझी त्या मुलांच्या तावडीतून सुटका झाली. माझी आजची कामगिरी ऐकून माझ्या वर्गशिक्षकांनी खास शिक्षकांच्या खोलीत मला बोलावले आहे असा निरोप घेऊन तो मला न्यायला तिथे आला होता. शिक्षकांच्या खोलीत जाताच मी तिथे उपस्थित असलेल्या सर्व शिक्षकांना नमस्कार केला आणि आमच्या वर्गशिक्षकांसमोर(बाईंसमोर) उभा राहिलो. त्यांनी माझे तोंड भरून कौतुक केलेच आणि पुढ्यातली दोन ग्लूकोज बिस्किटेही आग्रहाने खायला लावली. दुसर्‍या दिवशी पाहुण्यांसमोर पुन्हा असेच नीट म्हण असे सांगून वर्गात जाण्याची अनुमती दिली.
दुसर्‍या दिवशी सभागृह खचाखच भरलेले होते. माझ्यासारखेच इतर स्पर्धेतले(वक्तृत्व,पठण,निबंधलेखन,चित्रकला वगैरे) विजेतेही तिथे पहिल्या रांगेत बसलेले होते. वक्तृत्व स्पर्धेतील आणि पठण स्पर्धेतील माझ्यासकट सगळ्या विजेत्यांनी त्यांचे त्यांचे कौशल्य दाखवून झाल्यावर पाहुण्यांनी सगळ्यांना बक्षिसे प्रदान केली आणि मग लोकमान्य टिळकांच्या आयुष्यातील काही असामान्य घटनांवर एक भाषण करून कार्यक्रमाची सांगता केली.
बक्षीस काय आहे हे पाहण्याची उत्सुकता खूपच लागून राहिली होती;पण आईने बजावले होते की घरी येऊन प्रथम देवासमोर ते बक्षीस ठेव आणि नमस्कार करून मगच ते उघड! तेव्हा घाईघाईत घरी आलो(माझे घर आणि शाळा ह्यातले अंतर निव्वळ तीन मिनिटांचे होते;पण तो वेळही मला तेव्हा युगासारखा वाटला.). हातपाय धुऊन बक्षीस देवासमोर ठेवले,नमस्कार केला आणि मग धसमुसळेपणाने बक्षिसावरचे वेष्टन फाडून काढले तर आत एक जाडजूड पुस्तक आढळले. गोष्टीचे पुस्तक असावे म्हणून आनंदलो आणि मग नाव बघितले तेव्हा मात्र एकदम खट्टू झालो. त्या पुस्तकाचे नाव होते ’गीता प्रवचने’! लेखक विनोबा भावे! पाचवीतल्या मुलाला काय बक्षीस तर गीतेवरचे पुस्तक! मी ते पुस्तक कोपर्‍यात फेकून दिले आणि खेळायला पळालो!

क्रमश: