झंडू कँटीनमधे खेळणे बंद केल्यावर मग आम्ही मुंबईत इतरत्र होणाऱ्या खुल्या स्पर्धेत भाग घेऊ लागलो.खेळ सुधारण्यासाठी काही गोष्टींची अतिशय जरूरी असते. त्यांमध्ये नियमित सराव,खेळलेल्या प्रत्येक डावांचे विश्लेषण,स्पर्धेत भाग घेणे ,तज्ञांचे मार्गदर्शन घेणे आणि सतत ध्यास धरणे अशा काही महत्त्वाच्या गोष्टींचा समावेश होतो. ह्यांपैकी विश्लेषण हा भाग जरा जास्तच महत्त्वाचा असतो असे मला वाटते. आपण खेळत असलेला प्रत्येक डाव हा लिहिण्याची आम्हाला आता सवय लागलीच होती.त्यात हरणाऱ्या डावात आपण नेमकी काय चूक केली होती,जिंकलेल्या डावात प्रतिस्पर्ध्याची काय चूक होती,त्याची खेळण्याची पद्धत कशी होती,त्यातली त्याची बलस्थाने,कच्चे दुवे कोणते हे कळू शकते. आपल्या खेळातील बलस्थाने आणि कच्च्या दुव्यांची नव्याने जाणीव होते आणि त्यात सुधारणा करता येतात.
पण इथेच मी कमी पडत होतो. प्रत्येक स्पर्धेत मी माझा डाव लिहून घेत असे;पण त्याचे विश्लेषण करण्यात टाळाटाळ करत असे. ह्याउलट मी असे कितीतरी मोठे खेळाडू बघितलेत की ते मोकळ्या वेळात आपले तेच डाव पुन्हा खेळून बघतात. त्यातल्या स्वतःच्या आणि त्या त्या डावातील प्रतिस्पर्ध्याच्या बलस्थानांची त्रुटींची नोंद ठेवतात. ह्याचे कारण असे आहे की बऱ्याच वेळा तेच तेच प्रतिस्पर्धी आलटून पालटून सर्व स्पर्धांत उतरत असतात. मग कुणाशी कसे खेळायचे त्याचे नीट संयोजन करता येते. आपल्या चुका कमीत कमी कशा होतील;किंबहुना त्या कशा होणारच नाही ह्याची काळजी घेता येते आणि आपल्या विजयाची निश्चिती करता येते.माझ्या आळसामुळे माझ्या खेळात खास अशी प्रगती होत नव्हती. कैक वेळा तर मी जिंकता जिंकता हरत असे. अशा तऱ्हेने मी का हरतो ह्याचे विश्लेषण करावे असेही कैक वेळा ठरवले.मात्र त्याची अंमलबजावणी करू शकलो नाही.
असाच एकदा मी दादरच्या वनमाळी हॉल मध्ये भरलेल्या खुल्या स्पर्धेत भाग घेतला. ह्या स्पर्धेतही ९ डावांची साखळी होती. त्यावेळचे दिग्गज असे बरेचसे राष्ट्रीय पातळीवरचे खेळाडू त्यात सामील झालेले होते. पहिले तीन डाव अतिशय सहजतेने जिंकत मी नामांकितांच्या यादीत सामील झालो होतो. कधी नव्हे ते माझे नावही वर्तमानपत्रातील छोटेखानी बातमीत इतर आघाडीवीरांसोबत झळकले होते.
ह्या स्पर्धेत तीन गोऱ्या-गोमट्या शाळकरी मुलीही सहभागी झालेल्या होत्या आणि त्यांनीही आपापले पहिले तीनही डाव जिंकलेले होते. ह्या तिन्ही मुली सख्या भगिनी होत्या हे अजून एक विशेष होते. त्यांची वयं अनुक्रमे १०,१२ आणि १४ अशी होती.सगळीकडे त्यांचीच चर्चा सुरू असायची. तशा ह्या तीनही भगिनी ठेंगण्या ठुसक्या होत्या. त्यातली सर्वात धाकटी तर इतकी छोटी होती की खुर्चीवर दोन उशा ठेवून ती त्यावर बसत असे तेव्हा कुठे तिची मान टेबलाच्या वर दिसत असे. ह्या मुलींची काळजी घेण्यासाठी त्यांची आई जातीने हजर असायची.
तर त्यातल्या मधल्या बहिणीशी माझी ४थ्या डावात गाठ पडली. खरे तर त्या मुलीचे वय आणि छोटी चण बघितल्यावर मला तिच्याशी खेळणे अवघड वाटत होते. एका लहान मुलीशी कसे खेळायचे? तिला हरवण्यात काय मोठा पराक्रम आहे. पण खेळणे भागच होते. तो स्पर्धेचा एक भागच होता म्हणून जरासा बेताबेताने मी खेळायला लागलो. मात्र पहिल्या काही खेळीतच लक्षात आले की मुलगी वयाने लहान असली तरी बुद्धीने महान आहे.तेव्हा तिला बरोबरीचा प्रतिस्पर्धी मानूनच आपल्याला खेळायला हवंय. नाहीतर आपले काही खरे नाही.
त्याप्रमाणे मी माझा धडाका सुरू केला आणि साधारण पुढच्या सातआठ खेळीतच मी माझा वजीर ,एक घोडा आणि एक उंटाचा बळी देत(आमिष देणे म्हणतात)तिच्या संरक्षक फळीचा पुरा धुव्वा उडवला आणि अशा खेळीपाशी आलो की पुढच्याच खेळीला शह आणि मात द्यायची. तिच्या वजीर वगैरे महत्त्वाच्या सोंगट्या पार दुसरीकडे अडकून बसल्या होत्या. मुलगी बिचारी रडवेली झाली होती.तिला हरवण्यात मलाही काही खास सुख वाटत नव्हते;पण स्पर्धेत दयामाया दाखवणे कधीच चालत नाही.मी माझे घड्याळ बंद करत तिचे घड्याळ चालू केले आणि शांतपणे तिच्या खेळीची असे म्हणण्याऐवजी असे म्हणता येईल की तिच्या हार स्वीकारण्याची वाट पाहत बसलो. पाच मिनिटे झाली,दहा मिनिटे झाली,वीस मिनिटे झाली तरी ती मुलगी पटावर नजर खिळवून बसली होती आणि पुढची खेळी करण्याच्या तयारीत दिसत नव्हती. पराभव स्वीकारेल असेही दिसत नव्हती. खरे तर तिला तो स्वीकारण्यावाचून दुसरा पर्याय नव्हता;पण ती अत्यंत नि:स्तब्ध अशा अवस्थेत, पटाकडे बघत समाधी अवस्थेत पोचलेली दिसत होती. मी तिला दोन वेळा तशी जाणीव करून दिली तरी तिने काहीच हालचाल केली नाही.माझा धीर सुटत चालला होता. मी विजयी झालोय हे मला कळत होते पण ती पराभव स्वीकारत नव्हती. पाऊण तास झाला तरी ती काहीही करायला उत्सुक दिसत नव्हती. खरे तर वेळ मर्यादेच्या नियमाने मी केव्हाच जिंकल्यात जमा होतो;पण एव्हढ्या लहान मुलीच्या बाबतीत घड्याळासारख्या क्षुल्लक गोष्टीचा बाऊ करणे मलाही उचित वाटत नव्हते.
मी असा अस्वथपणे प्रतीक्षा करत असतानाच एकदाची ती हालली.पुढे झुकून तिने एक खेळी केली आणि अतिशय प्रसन्नपणे तिने माझ्याकडे पाहत एक स्मितहास्य केले.हार स्वीकार करण्याऐवजी तिने अशी काय खेळी केली की ज्यामुळे ती इतकी प्रसन्न दिसत होती ह्याचा अचंबा करत मी पटाकडे नजर टाकली आणि क्षणात माझ्या सगळे काही लक्षात आले."अरेच्च्या! ही वाचलेली दिसतेय!" माझ्या मनात विचार उमटले!(मानलं बुवा आपण तिला!)तिने केलेली खेळी इतकी बिनतोड होती(माझ्या नजरेतून आणि आडाख्यातून सुटलेली-प्रचंड चूक(ब्लंडर)) की आता मला तिला हरवणे तर दूरच होते ;पण मला स्वतःला वाचवणे अवघड होऊन बसले होते. जिंकण्याच्या कैफात मी माझे महत्त्वाचे मोहरे घालवून बसलो होतो आणि तिच्या त्या एका खेळीने मला आक्रमणाऐवजी संरक्षक भूमिकेत ढकलले होते.
आता काय सांगू आणि कसे सांगू? बाजी पालटली होती. पुढच्या दहाबारा खेळीत अस्मादिकांचा डाव आटोपला होता आणि ती चिमुरडी, छे!चिमुरडी कसली? ती तर साक्षात बुद्धीची देवता सरस्वती वाटली मला!तिने मला हार मानायला भाग पाडले होते.त्याक्षणी हरल्याचे वाईटही वाटले आणि आनंदही वाटला. जिंकता जिंकता हरलो म्हणून वाईट वाटले. इतक्या लहान वयातही माझ्यासारख्या सराइताचा सहजपणे आणि दडपणाला बळी न पडता,विपरीत परिस्थितीतीतून मार्ग काढत पराभव केला हे पाहून आनंदही वाटला. एका लढवय्या खेळाडूकडून हरल्याबद्दल मला स्वतःला स्वत:चाच सन्मान झाल्यासारखे वाटले.ह्या हरण्यातही एक निराळाच आनंद होता. हा प्रसंग विसरू म्हटले तरी विसरता येत नाही. आज त्या डावातली ती विशिष्ट खेळी जरी मला आठवत नसली(कारण आता ती कागदपत्र तर केव्हाच हरवली) तरी तो प्रसंग आता इथे घडतोय असे दृश्य क्षणभर डोळ्यांसमोर तरळून जाते.
आता तुम्हाला उत्सुकता असणारच! कोण होती ती 'चिमुरडी'? सांगू?सांगायलाच हवे काय? बरं सांगतो तर!
ती होती 'जयश्री खाडिलकर'! प्रख्यात पत्रकार आणि दैनिक नवाकाळ आणि संध्याकाळचे संपादक श्री नीळकंठ खाडिलकर ह्यांची मधली कन्या. पुढे ती आणि तिच्या त्या दोन्ही भगिनी वासंती(थोरली) आणि रोहिणी(धाकटी) बुद्धिबळ क्षेत्रात खूपच गाजल्या हे आपल्याला माहीत आहेच. भारतातर्फे 'पहिली महिला आंतर्राष्टीय मास्टर' बनण्याचा मान ह्याच जयश्रीला मिळाला. त्यानंतर रोहिणी आणि वासंतीनेही तो मान मिळवला.
आयुष्यात ह्यापुढेही मी अनेक खुल्या स्पर्धेत खेळलो;पण ५०-५५% पेक्षा जास्त गुण मिळवू शकलो नाही. 'सरड्याची धाव कुंपणापर्यंत' म्हणतात! तसेच काहीसे माझे झाले. नाही म्हणायला कार्यालयातील बुद्धिबळ स्पर्धेत सतत तीन वेळा अजिंक्य राहिलो (वासरात लंगडी गाय शहाणी!) आणि तिथे स्पर्धा नाही म्हणून पुढे खेळायचे सोडून दिले. त्यानंतर संगणकाशी खेळून बघितले. त्याच्याही सर्वोच्च पायऱ्यांपर्यंत खेळलो. कधी जिंकलो, कधी हरलोही.पण निर्भेळ असे ,घवघवीत असे यश काही मिळाले नाही. तुम्ही काही म्हणा ! मला असे वाटते की एकेकाची जितकी कुवत असते त्यापेक्षा तो जास्त काही करू शकत नाही.कधी मधी चमक दाखवणे होते;पण ते केवळ अपघाताने असे मला वाटते.आपल्याला काय वाटते?
समाप्त!
बुद्धीबळ लेबल असलेली पोस्ट दाखवित आहे. सर्व पोस्ट्‍स दर्शवा
बुद्धीबळ लेबल असलेली पोस्ट दाखवित आहे. सर्व पोस्ट्‍स दर्शवा
६ मे, २००७
१ मे, २००७
माझ्या 'बुध्दीचे बळ'! ४
प्रतिस्पर्ध्यावर हल्ला करण्याच्या आधी आपल्या राजाला कडेकोट बंदोबस्तात ठेवणे(कॅसलिंग करणे) ही फार महत्त्वाची बाब असल्याचे श्री.बाबूर ह्यांच्या वक्तव्यावरून मनावर ठसले. मात्र हा बंदोबस्त राजाच्या बाजूला करावा की वजीराच्या बाजूला करावा हे मात्र खेळाचा आणि प्रतिस्पर्ध्याच्या आक्रमणाचा कल लक्षात घेऊनच केला पाहिजे हे त्याहूनही अधिक महत्त्वाचे तत्त्व लक्षात ठेवणे भाग होते. चुकीच्या वेळी चुकीच्या बाजूला राजाला किल्ल्यात बंद करणे म्हणजे प्रतिस्पर्ध्याला आपणहून त्याठिकाणी हल्ला करायला मदत करण्यासारखे असते आणि संरक्षण होण्याऐवजी नाहकपणे राजा संकटात सापडतो. आपले सगळे सैन्य त्याच्या रक्षणासाठी तिथेच अडकून पडते आणि आपल्याला प्रतिहल्ला करता येत नाही. तात्पर्य काय की १)आपला राजा तर सुरक्षित राहायला हवा आणि २)प्रतिस्पर्ध्याला त्याच्या आक्रमणाची दिशा पक्की करू द्यायची नाही आणि ३) आपण आक्रमण जारी ठेवून त्याच्या राजाला खिंडीत गाठायचा प्रयत्न करायचा जेणेकरून त्याचे सैन्य त्याच्या बचावात अडकून राहील. अशा तर्‍हेने योजना करायची म्हणजे सखोल विचार करणे ओघाने आलेच. हा विचार करताना शक्याशक्यतांचा विचार करणे क्रमप्राप्तच असते. तेव्हा घिसाडघाई अजिबात कामाची नाही आणि त्याच वेळी वेळकाढूपणाही कामाचा नाही. म्हणजे समतोल वृत्तीने विचार करायचा. हे सगळे त्यांनी आम्हाला व्यवस्थित उकल करून सांगितले आणि त्यामुळे आमचा आत्मविश्वास दुणावला.
दुसर्‍या दिवशी अतिशय आत्मविश्वासाने आम्ही दोघे खेळायला उतरलो आणि अगदी चुटकीसरशी आपापल्या प्रतिस्पर्ध्यांवर मात केली. आमचाच आमच्यावर विश्वास बसला नाही कारण प्रतिस्पर्धी बरेच अनुभवी होते असे(नंतर) कळले;पण कालचा उपदेशाचा डोसच इतका ताजा होता की आम्ही दोघे जोश्यातच होतो आणि त्यामुळे प्रतिस्पर्ध्यांचे आमच्यापुढे काहीच चालले नाही. अशा तर्‍हेने सहा डावात ४-४ गुणांची कमाई करून आम्ही तिथल्या त्या लोकांच्या चर्चेचा विषय झालो होतो;पण खरी लढाई तर पुढेच होती. कारण जसजसे गुण वाढत जातात तसतसे येणारे प्रतिस्पर्धी हे सराईत खेळाडू असतात आणि त्यांच्याबरोबर खेळून त्यांना हरवणे हे इतके सोपे नसते.
आतापर्यंत झालेल्या सहा फेर्‍यांतून सहाच्या सहा गुण मिळवलेलेही काही खेळाडू होते. तसेच साडे पाच,पाच,साडेचार असे गुण मिळवणारेही खेळाडू होते. अशांपैकीच कुणीतरी आम्हाला प्रतिस्पर्धी म्हणून भेटणार होते. त्यामुळे नाही म्हटले तरी एक प्रकारचे दडपण जाणवत होतेच. ह्या अवस्थेतच मी ७वा डाव बरोबरीतच सोडवला आणि भाऊ त्याचा डाव जिंकता जिंकता हरला. आता माझे ४.५ आणि भावाचे ४ गुण झाले होते.पुढचाच डाव मी सडकून हरलो आणि भाऊ मात्र आरामात जिंकला. आता आठ डावात माझे ४.५ तर भावाचे ५ गुण झाले.शेवटच्या आणि निर्णायक डावात आमच्या दोघांच्याही काळ्या सोंगट्या होत्या;पण मी मोठ्या शर्थीने लढत देऊन हरता हरता अचानक बाजी पालटवत जिंकलो(प्रतिस्पर्ध्याने मोठ्या मनाने माझे अभिनंदन केले) आणि तिथे भावाने त्याचा डाव बरोबरीत सोडवला. आमचे दोघांचे नऊ डावात प्रत्येकी ५.५ गुण झाले. एव्हढ्या मोठ्या खुल्या स्पर्धेत पहिल्यांदाच भाग घेऊन आम्ही मिळवलेले गुण केवळ आमच्याच नव्हे तर काही जाणकारांच्या मतेही अतिशय मोलाचे होते. ह्या गुणांच्या कमाईमुळे आमची निवड पुढच्या वर्षी होणार्‍या वरिष्ठ गटासाठी झाली.
ह्या स्पर्धेत खेळणारा एक अतिशय नाजूक प्रकृतीचा,कुरळे केस असणारा आणि काहीसा बायकी दिसणारा,गोरापान तरुण ९ च्या ९ डाव जिंकून पहिला आला. कोण होता तो? माहिताय? अहो तो तरुण म्हणजे आजचा भारताचा आघाडीचा 'ग्रँडमास्टर प्रवीण ठिपसे' होय(बाळाचे पाय पाळण्यात दिसतात असे म्हणतात!). सुदैवाने म्हणा की दुर्दैवाने म्हणा आम्हा दोघांपैकी कोणाशीही त्याची गाठ पडली नाही. सुदैवाने एव्हढ्यासाठी की त्याच्याबरोबरचा सामना आम्ही हरलोच असतो.तेव्हा न खेळल्यामुळे इज्जत वाचली आणि दुर्दैवाने अशासाठी की खेळून हरलो जरी असतो तरी आज सांगता आले असते की मी त्याच्याशी खेळलो होतो(चुकून जिंकलोही असतो! असेही म्हणायला काय हरकत आहे?).त्याच्या बरोबरीने त्याचा मोठा भाऊ 'अभय ठिपसे' हाही त्या स्पर्धेत खेळला होता आणि माझ्या आठवणीप्रमाणे त्याने आठ गुण कमावले होते. आज तो मुंबईत 'मॅजिस्ट्रेट' म्हणून कार्यरत आहे.ह्या दोन बंधूंसारखेच अजून काही राष्ट्रीय पातळीवर भविष्यात गाजलेले खेळाडू ह्या स्पर्धेतून पुढे आले ते म्हणजे 'अविनाश आवटे,रवी हेग्गडे,घाटे,डोंगरे आणि अजून काही.
त्यानंतरच्या पुढील दोन्ही वर्षी आम्ही दोघे वरिष्ठ गटात खेळलो आणि मी व माझ्या भावाने अनुक्रमे पहिल्या वर्षी ४.५ व ५ आणि दुसर्‍या वर्षी ४.५;४.५ गुण मिळवले. लागोपाठ दोन वर्षे वरिष्ठ गटात खेळूनही आम्ही पुढच्या गटात(राज्य स्तरीय) खेळण्यास पात्र ठरविणारे कमीत कमी ५.५ गुण मिळवू शकलो नाही. म्हणून पुन्हा एकदा आम्हाला कनिष्ठ गटात खेळून आपली पात्रता सिद्ध करावी लागणार होती(पुन्हा बिगरीत बसणे आले कपाळी!).
मग आम्ही दोघांनी ठरवले की आता तिथे(झंडू कॅंटीन) खेळायचे नाही.झाला तेव्हढा तिथला खेळ पुरे झाला. आता खेळलोच तर बाहेर कुठेही होणार्‍या खुल्या स्पर्धेतच खेळायचे. तिथे खेळूनच आपला अनुभव वाढवायचा.
क्रमश:
दुसर्‍या दिवशी अतिशय आत्मविश्वासाने आम्ही दोघे खेळायला उतरलो आणि अगदी चुटकीसरशी आपापल्या प्रतिस्पर्ध्यांवर मात केली. आमचाच आमच्यावर विश्वास बसला नाही कारण प्रतिस्पर्धी बरेच अनुभवी होते असे(नंतर) कळले;पण कालचा उपदेशाचा डोसच इतका ताजा होता की आम्ही दोघे जोश्यातच होतो आणि त्यामुळे प्रतिस्पर्ध्यांचे आमच्यापुढे काहीच चालले नाही. अशा तर्‍हेने सहा डावात ४-४ गुणांची कमाई करून आम्ही तिथल्या त्या लोकांच्या चर्चेचा विषय झालो होतो;पण खरी लढाई तर पुढेच होती. कारण जसजसे गुण वाढत जातात तसतसे येणारे प्रतिस्पर्धी हे सराईत खेळाडू असतात आणि त्यांच्याबरोबर खेळून त्यांना हरवणे हे इतके सोपे नसते.
आतापर्यंत झालेल्या सहा फेर्‍यांतून सहाच्या सहा गुण मिळवलेलेही काही खेळाडू होते. तसेच साडे पाच,पाच,साडेचार असे गुण मिळवणारेही खेळाडू होते. अशांपैकीच कुणीतरी आम्हाला प्रतिस्पर्धी म्हणून भेटणार होते. त्यामुळे नाही म्हटले तरी एक प्रकारचे दडपण जाणवत होतेच. ह्या अवस्थेतच मी ७वा डाव बरोबरीतच सोडवला आणि भाऊ त्याचा डाव जिंकता जिंकता हरला. आता माझे ४.५ आणि भावाचे ४ गुण झाले होते.पुढचाच डाव मी सडकून हरलो आणि भाऊ मात्र आरामात जिंकला. आता आठ डावात माझे ४.५ तर भावाचे ५ गुण झाले.शेवटच्या आणि निर्णायक डावात आमच्या दोघांच्याही काळ्या सोंगट्या होत्या;पण मी मोठ्या शर्थीने लढत देऊन हरता हरता अचानक बाजी पालटवत जिंकलो(प्रतिस्पर्ध्याने मोठ्या मनाने माझे अभिनंदन केले) आणि तिथे भावाने त्याचा डाव बरोबरीत सोडवला. आमचे दोघांचे नऊ डावात प्रत्येकी ५.५ गुण झाले. एव्हढ्या मोठ्या खुल्या स्पर्धेत पहिल्यांदाच भाग घेऊन आम्ही मिळवलेले गुण केवळ आमच्याच नव्हे तर काही जाणकारांच्या मतेही अतिशय मोलाचे होते. ह्या गुणांच्या कमाईमुळे आमची निवड पुढच्या वर्षी होणार्‍या वरिष्ठ गटासाठी झाली.
ह्या स्पर्धेत खेळणारा एक अतिशय नाजूक प्रकृतीचा,कुरळे केस असणारा आणि काहीसा बायकी दिसणारा,गोरापान तरुण ९ च्या ९ डाव जिंकून पहिला आला. कोण होता तो? माहिताय? अहो तो तरुण म्हणजे आजचा भारताचा आघाडीचा 'ग्रँडमास्टर प्रवीण ठिपसे' होय(बाळाचे पाय पाळण्यात दिसतात असे म्हणतात!). सुदैवाने म्हणा की दुर्दैवाने म्हणा आम्हा दोघांपैकी कोणाशीही त्याची गाठ पडली नाही. सुदैवाने एव्हढ्यासाठी की त्याच्याबरोबरचा सामना आम्ही हरलोच असतो.तेव्हा न खेळल्यामुळे इज्जत वाचली आणि दुर्दैवाने अशासाठी की खेळून हरलो जरी असतो तरी आज सांगता आले असते की मी त्याच्याशी खेळलो होतो(चुकून जिंकलोही असतो! असेही म्हणायला काय हरकत आहे?).त्याच्या बरोबरीने त्याचा मोठा भाऊ 'अभय ठिपसे' हाही त्या स्पर्धेत खेळला होता आणि माझ्या आठवणीप्रमाणे त्याने आठ गुण कमावले होते. आज तो मुंबईत 'मॅजिस्ट्रेट' म्हणून कार्यरत आहे.ह्या दोन बंधूंसारखेच अजून काही राष्ट्रीय पातळीवर भविष्यात गाजलेले खेळाडू ह्या स्पर्धेतून पुढे आले ते म्हणजे 'अविनाश आवटे,रवी हेग्गडे,घाटे,डोंगरे आणि अजून काही.
त्यानंतरच्या पुढील दोन्ही वर्षी आम्ही दोघे वरिष्ठ गटात खेळलो आणि मी व माझ्या भावाने अनुक्रमे पहिल्या वर्षी ४.५ व ५ आणि दुसर्‍या वर्षी ४.५;४.५ गुण मिळवले. लागोपाठ दोन वर्षे वरिष्ठ गटात खेळूनही आम्ही पुढच्या गटात(राज्य स्तरीय) खेळण्यास पात्र ठरविणारे कमीत कमी ५.५ गुण मिळवू शकलो नाही. म्हणून पुन्हा एकदा आम्हाला कनिष्ठ गटात खेळून आपली पात्रता सिद्ध करावी लागणार होती(पुन्हा बिगरीत बसणे आले कपाळी!).
मग आम्ही दोघांनी ठरवले की आता तिथे(झंडू कॅंटीन) खेळायचे नाही.झाला तेव्हढा तिथला खेळ पुरे झाला. आता खेळलोच तर बाहेर कुठेही होणार्‍या खुल्या स्पर्धेतच खेळायचे. तिथे खेळूनच आपला अनुभव वाढवायचा.
क्रमश:
२८ एप्रिल, २००७
माझ्या 'बुध्दीचे बळ'!३
पहिला डाव हरलो तरी माझ्या स्वभावगुणधर्मामुळे त्याचे विशेष असे काही वाटले नाही. क्षणभर निराश झालो(नाही कसा?);पण लगेच दुसर्‍या दिवशीच्या डावाचा विचार सुरू केला.
बुद्धिबळ ह्या खेळात पण काही तांत्रिक गोष्टी माहीत असणे जरूरीचे असते. तज्ञांच्या मते त्यात डावाचा आरंभ(ओपनिंग गेम),खेळाचा मधला भाग(मिडल गेम) आणि शेवट(एंड गेम) असे खास भाग असतात आणि त्या त्या प्रसंगी खेळी करण्याच्याही पद्धती खासच असतात. खेळातील ह्या तांत्रिक गोष्टी माहीत करून घेतल्याशिवाय कुणालाही चांगला खेळ करता येत नाही.आता असली कोणतीच तंत्र माहीत नसलेले आम्ही दोघे तिथे आमच्यापेक्षा तयारीच्या खेळाडूंशी सामना द्यायला उतरलो होतो म्हणजे एक प्रकारे हाराकिरि करण्याचाच प्रकार होता. हे म्हणजे कसे होते माहीत आहे का? तर अत्याधुनिक शस्त्रास्त्र घेऊन लढणार्‍या एखाद्या योद्ध्याशी हातात एखादी काठी घेऊन लढण्यासारखे होते; पण आम्हाला असल्या गोष्टींची फिकीर नव्हती. कारण आम्ही तिथे जिंकणे शक्य नसले तरी विविध खेळाडूंचा आणि त्यांच्या खेळण्याच्या पद्धतींचा अभ्यास करता येईल ह्या मर्यादित हेतूने गेलो होतो. तेव्हा अशा हरण्याची पर्वा कुणाला?
माझा दुसरा डाव मी अगदी सहजपणाने हरलो. अगदी माझ्या पांढर्‍या सोंगट्या असूनही! प्रतिस्पर्धी इतका तयारीचा होता की त्याने मला माझा खेळ खेळूच दिला नाही. त्याच्या चालीच अशा होत्या की तो मला खेळवत गेला आणि शेवटी अतिशय मानहानी कारक पद्धतीने त्याने माझ्या राजाला एकाकी खिंडीत गाठले. माझा वजीर,दोन हत्ती,एकेक घोडा आणि उंट,सहा प्यादी एवढे सगळे असूनही ते राजाच्या मदतीला येऊच शकले नाहीत. अशा तर्‍हेने दोन डावात हार झाल्य़ानंतर पुढे काय वाढून ठेवलेय ह्याची साधारण कल्पना आलेलीच होती. तिथे माझ्या भावाने दुसरा डाव बरोबरीत सोडवला होता. त्याचे आता १.५ आणि माझे ० गुण झाले होते.
तिसर्‍या फेरीत मात्र मी असा काही खेळ केला की समोरचा भांबावूनच गेला(बहुधा तो माझ्यापेक्षाही कच्चा असावा!). पहिल्या काही खेळीतच मी त्याचा वजीर मारला आणि त्याने हताशपणे पराभव मान्य केला. त्याच्या जागी मी असतो तर अजून खेळायचा प्रयत्न केला असता;पण त्याने हातपायच गाळले होते. अशा तर्‍हेने ह्या स्पर्धेतला माझा पहिला विजय नोंदवला गेला. ह्या विजयाचा परिणाम म्हणा की अजून काही म्हणा मी पुढचे दोन डावही प्रतिस्पर्ध्यांची चिवट लढत मोडून काढत जिंकले आणि पाच डावात लागोपाठ तीन विजय मिळवत तीन गुणांची कमाई करून स्पर्धेत एकदम खळबळ उडवून दिली.तिथे माझ्या भावाने एक हार,दोन जीत आणि दोन बरोबरी करून एकूण पाच डावात ३गुणांची कमाई केली. आता आम्ही दोघेही समान गुणसंख्येवर आलो होतो.
ह्या स्पर्धेतल्या खेळाडूंचा मला आता जरा कुठे अंदाज यायला लागला होता. साधारणपणे माझा खेळ हा हाराकिरीचा(दे धडक बेधडक) म्हणता येईल अशा पद्धतीचा होता . शास्त्रशुद्ध पद्धतीने खेळणार्‍या तिथल्या खेळाडूंना माझ्या ह्या(अपारंपारिक) सुरुवातीच्या खेळी बुचकळ्यांत टाकत. कारण त्या पुस्तकातील आदर्श खेळीप्रमाणे नसत.(आठवा! धोनी अथवा सेहवागचे फटके! धावा होण्याशी मतलब!)खरे तर मलाही नेमके माहीत नव्हते की मी त्या खेळी का करत असे? म्हणजे प्रतिस्पर्ध्याच्या खेळीचा अंदाज घेऊन अथवा त्यामागचे कारण लक्षात घेऊन खेळ खेळायचा असतो ना! खरे तर हेच सूत्र आहे बुद्धिबळाचे;पण मी माझ्या स्वत:च्याच मनसुब्यात रमलेला असे आणि त्यामुळे माझ्या खेळी ह्या प्रतिस्पर्ध्याच्या खेळींना पूरक अथवा मारक अशा ठरत नसत. अशामुळे समोरच्याला माझ्या खेळीचा अंदाजच लागत नसे आणि मी मात्र त्याच्या ह्या परिस्थितीचा फायदा घेत घेत माझे घोडे,वजीर आणि हत्ती असे नाचवत असे की त्याच्या सैन्याची अवस्था अगदी खिळखिळी होऊन जाई. ह्यातून तो जर बचावला तर मात्र माझी खैर नसायची. कारण त्याची अशी दैना करण्यासाठी मी माझे महत्त्वाचे मोहरे बळी दिलेले असत('गँबीट' की काय म्हणतात ना? तसे!) आणि स्वत:च्या राजाचे संरक्षण करण्यासाठी कुणीच शिल्लक नसे. राजाला किल्ल्यात(कॅसलिंग)सुरक्षित ठेवणे वगैरे माहित असूनही कधी करत नसायचो.
म्हणजे खर्‍या अर्थाने आरंभ,मध्य आणि शेवट ह्या खेळातील तीन तंत्रांची माहिती नसताना मी माझ्या पद्धतीने जिंकलेले ते तीन लागोपाठचे डाव बघून मी तिथल्या तज्ञ मंडळींच्या कुतूहलाचा विषय ठरलो. त्याकाळी राष्ट्रीय 'अ' स्पर्धेत खेळणारे अतिशय सुप्रसिद्ध आणि बुजुर्ग खेळाडू होते ते म्हणजे सर्वश्री.रामचंद्र सप्रे,मोहन बाबूर आणि मॅन्युअल एरॉन. ह्यापैकी श्री.मोहन बाबूर ह्यांच्या संपर्कात मी माझ्या ह्या धमाक्यामुळे आलो. मी मालाडला राहायचो आणि बाबूर कांदिवलीला राहत. आमची स्पर्धा बघायला आणि त्यावर देखरेख ठेवायला ते नियमित येत असत. ज्यांचे नाव आजपर्यंत वर्तमानपत्रात वाचत होतो त्या श्री. बाबूरना ह्या आधी प्रत्यक्ष कधीच पाहिलेले नसल्यामुळे आधी ओळखले नव्हते. पण त्या तीन डावांनंतर अचानक त्यांच्याशी ओळख झाली आणि मग आम्ही घरी जाताना एकत्रच जाऊ लागलो. त्यांच्याकडून चार युक्तीच्या गोष्टीही शिकायला मिळाल्या.
अजून चार फेर्‍या बाकी होत्या! आता त्यात ह्या युक्त्यांचा किती फायदा करून घ्यायचा हे आमच्या 'बुद्धीच्या बळावर' अवलंबून होते.
क्रमश:
बुद्धिबळ ह्या खेळात पण काही तांत्रिक गोष्टी माहीत असणे जरूरीचे असते. तज्ञांच्या मते त्यात डावाचा आरंभ(ओपनिंग गेम),खेळाचा मधला भाग(मिडल गेम) आणि शेवट(एंड गेम) असे खास भाग असतात आणि त्या त्या प्रसंगी खेळी करण्याच्याही पद्धती खासच असतात. खेळातील ह्या तांत्रिक गोष्टी माहीत करून घेतल्याशिवाय कुणालाही चांगला खेळ करता येत नाही.आता असली कोणतीच तंत्र माहीत नसलेले आम्ही दोघे तिथे आमच्यापेक्षा तयारीच्या खेळाडूंशी सामना द्यायला उतरलो होतो म्हणजे एक प्रकारे हाराकिरि करण्याचाच प्रकार होता. हे म्हणजे कसे होते माहीत आहे का? तर अत्याधुनिक शस्त्रास्त्र घेऊन लढणार्‍या एखाद्या योद्ध्याशी हातात एखादी काठी घेऊन लढण्यासारखे होते; पण आम्हाला असल्या गोष्टींची फिकीर नव्हती. कारण आम्ही तिथे जिंकणे शक्य नसले तरी विविध खेळाडूंचा आणि त्यांच्या खेळण्याच्या पद्धतींचा अभ्यास करता येईल ह्या मर्यादित हेतूने गेलो होतो. तेव्हा अशा हरण्याची पर्वा कुणाला?
माझा दुसरा डाव मी अगदी सहजपणाने हरलो. अगदी माझ्या पांढर्‍या सोंगट्या असूनही! प्रतिस्पर्धी इतका तयारीचा होता की त्याने मला माझा खेळ खेळूच दिला नाही. त्याच्या चालीच अशा होत्या की तो मला खेळवत गेला आणि शेवटी अतिशय मानहानी कारक पद्धतीने त्याने माझ्या राजाला एकाकी खिंडीत गाठले. माझा वजीर,दोन हत्ती,एकेक घोडा आणि उंट,सहा प्यादी एवढे सगळे असूनही ते राजाच्या मदतीला येऊच शकले नाहीत. अशा तर्‍हेने दोन डावात हार झाल्य़ानंतर पुढे काय वाढून ठेवलेय ह्याची साधारण कल्पना आलेलीच होती. तिथे माझ्या भावाने दुसरा डाव बरोबरीत सोडवला होता. त्याचे आता १.५ आणि माझे ० गुण झाले होते.
तिसर्‍या फेरीत मात्र मी असा काही खेळ केला की समोरचा भांबावूनच गेला(बहुधा तो माझ्यापेक्षाही कच्चा असावा!). पहिल्या काही खेळीतच मी त्याचा वजीर मारला आणि त्याने हताशपणे पराभव मान्य केला. त्याच्या जागी मी असतो तर अजून खेळायचा प्रयत्न केला असता;पण त्याने हातपायच गाळले होते. अशा तर्‍हेने ह्या स्पर्धेतला माझा पहिला विजय नोंदवला गेला. ह्या विजयाचा परिणाम म्हणा की अजून काही म्हणा मी पुढचे दोन डावही प्रतिस्पर्ध्यांची चिवट लढत मोडून काढत जिंकले आणि पाच डावात लागोपाठ तीन विजय मिळवत तीन गुणांची कमाई करून स्पर्धेत एकदम खळबळ उडवून दिली.तिथे माझ्या भावाने एक हार,दोन जीत आणि दोन बरोबरी करून एकूण पाच डावात ३गुणांची कमाई केली. आता आम्ही दोघेही समान गुणसंख्येवर आलो होतो.
ह्या स्पर्धेतल्या खेळाडूंचा मला आता जरा कुठे अंदाज यायला लागला होता. साधारणपणे माझा खेळ हा हाराकिरीचा(दे धडक बेधडक) म्हणता येईल अशा पद्धतीचा होता . शास्त्रशुद्ध पद्धतीने खेळणार्‍या तिथल्या खेळाडूंना माझ्या ह्या(अपारंपारिक) सुरुवातीच्या खेळी बुचकळ्यांत टाकत. कारण त्या पुस्तकातील आदर्श खेळीप्रमाणे नसत.(आठवा! धोनी अथवा सेहवागचे फटके! धावा होण्याशी मतलब!)खरे तर मलाही नेमके माहीत नव्हते की मी त्या खेळी का करत असे? म्हणजे प्रतिस्पर्ध्याच्या खेळीचा अंदाज घेऊन अथवा त्यामागचे कारण लक्षात घेऊन खेळ खेळायचा असतो ना! खरे तर हेच सूत्र आहे बुद्धिबळाचे;पण मी माझ्या स्वत:च्याच मनसुब्यात रमलेला असे आणि त्यामुळे माझ्या खेळी ह्या प्रतिस्पर्ध्याच्या खेळींना पूरक अथवा मारक अशा ठरत नसत. अशामुळे समोरच्याला माझ्या खेळीचा अंदाजच लागत नसे आणि मी मात्र त्याच्या ह्या परिस्थितीचा फायदा घेत घेत माझे घोडे,वजीर आणि हत्ती असे नाचवत असे की त्याच्या सैन्याची अवस्था अगदी खिळखिळी होऊन जाई. ह्यातून तो जर बचावला तर मात्र माझी खैर नसायची. कारण त्याची अशी दैना करण्यासाठी मी माझे महत्त्वाचे मोहरे बळी दिलेले असत('गँबीट' की काय म्हणतात ना? तसे!) आणि स्वत:च्या राजाचे संरक्षण करण्यासाठी कुणीच शिल्लक नसे. राजाला किल्ल्यात(कॅसलिंग)सुरक्षित ठेवणे वगैरे माहित असूनही कधी करत नसायचो.
म्हणजे खर्‍या अर्थाने आरंभ,मध्य आणि शेवट ह्या खेळातील तीन तंत्रांची माहिती नसताना मी माझ्या पद्धतीने जिंकलेले ते तीन लागोपाठचे डाव बघून मी तिथल्या तज्ञ मंडळींच्या कुतूहलाचा विषय ठरलो. त्याकाळी राष्ट्रीय 'अ' स्पर्धेत खेळणारे अतिशय सुप्रसिद्ध आणि बुजुर्ग खेळाडू होते ते म्हणजे सर्वश्री.रामचंद्र सप्रे,मोहन बाबूर आणि मॅन्युअल एरॉन. ह्यापैकी श्री.मोहन बाबूर ह्यांच्या संपर्कात मी माझ्या ह्या धमाक्यामुळे आलो. मी मालाडला राहायचो आणि बाबूर कांदिवलीला राहत. आमची स्पर्धा बघायला आणि त्यावर देखरेख ठेवायला ते नियमित येत असत. ज्यांचे नाव आजपर्यंत वर्तमानपत्रात वाचत होतो त्या श्री. बाबूरना ह्या आधी प्रत्यक्ष कधीच पाहिलेले नसल्यामुळे आधी ओळखले नव्हते. पण त्या तीन डावांनंतर अचानक त्यांच्याशी ओळख झाली आणि मग आम्ही घरी जाताना एकत्रच जाऊ लागलो. त्यांच्याकडून चार युक्तीच्या गोष्टीही शिकायला मिळाल्या.
अजून चार फेर्‍या बाकी होत्या! आता त्यात ह्या युक्त्यांचा किती फायदा करून घ्यायचा हे आमच्या 'बुद्धीच्या बळावर' अवलंबून होते.
क्रमश:
२४ एप्रिल, २००७
माझ्या 'बुध्दीचे बळ'! २
बुद्धिबळ हा असा एक खेळ आहे की एकदा का कुणी त्याच्या फंदात पडला ना की मग त्याच्याशिवाय त्याला दुसरे काहीच सुचत नाही. इतर गोष्टी करत असतानाही आपण त्याआधी खेळलेला डाव जसाच्या तसा मनाच्या एका कोपर्‍यात मांडलेला असतो आणि त्यात अमुक एक खेळी केली होती त्याऐवजी दुसरी एखादी खेळी केली असती तर.... वगैरे वगैरे गोष्टींचे रवंथ चालूच असते. हा खेळ एखाद्याला वेडही लावू शकतो.
आम्हा तिघाही भावांचे असेच झाले होते. उठता-बसता,खाता-पिता,झोपेतही ह्याच गोष्टीने पछाडल्यासारखे आम्ही त्या वेळी वागत होतो. जरा मोकळा वेळ मिळाला की डाव मांडलाच म्हणून समजा आणि मग तासंतास त्यात डोकी घासत बसायचो. हरणारा चिडायचा,जिंकणारा हसायचा आणि मग चिडवाचिडवी,त्यावरून मारामार्‍या. आव्हानं-प्रतिआव्हानं! असं सगळं वातावरण भारलेले होते.तसा मी जात्याच कोणताही खेळ ईर्ष्येने खेळणार्‍यांपैकी नव्हतो आणि आजही नाही. खेळाचा आनंद लुटायचा हा माझा स्वभाव. त्यामुळे जिंकण्याचे सोयर नसायचे आणि हरण्याचे सुतक नसायचे. त्या मानाने माझे दोघे भाऊ जास्त जिद्दीने खेळायचे. त्यातल्या त्यात लहान भाऊ तर जिंकण्याच्या ईर्ष्येनेच खेळायचा आणि जिंकायचाही! आणि जिंकला की मग खूपच मोठमोठ्याने आनंद व्यक्त करायचा;पण कधी कधी हरायचाही की मग भांडाभांडीला तयार असायचा. त्यामुळे मग घरातले वातावरण एकदम गरम व्हायचे. आई अशावेळी आमच्या सोंगट्या आणि पट काढून घेत असे आणि आम्हाला तिघांना तीन वेगवेगळ्या ठिकाणी बसवत असे.बर्‍याच वेळा असे झालेय की आमची भांडण टाळण्यासाठी ती पट वगैरे लपवून ठेवायची.
अशा तर्‍हेने बुद्धिबळाचे वेड आम्हाला लागलेले होते तरी आमचा खेळ तसा प्राथमिक स्तरावरच होता. त्याकाळी जे नियम आम्ही पाळत असायचो ते धड भारतीय पद्धतीचेही नव्हते अथवा आंतर्राष्ट्रीय पद्धतीचेही नव्हते. सगळ्याच नियमांची खिचडी असे आमचे नियम होते. पण जसे जसे आणखी खेळत गेलो तेव्हा लक्षात आले की कुठेही एखाद्या स्पर्धेत भाग घ्यायचा झाल्यास तिथे आंतर्राष्ट्रीय नियमांप्रमाणे खेळावे लागते.म्हणून मग ते नियम माहीत करून घेण्यासाठी जिवाचा आटापिटा सुरू झाला.हळूहळू ते नियमही माहीत होऊ लागले आणि आम्ही त्याप्रमाणेच खेळू लागलो.
आता वर्ष नक्की आठवत नाही पण साधारण १९७३-७४ साली(त्यावेळी मी आणि माझा मोठा भाऊ नोकरीला लागलेलो होतो) वृत्तपत्रात एका बुद्धिबळ स्पर्धेची जाहिरात पाहिली आणि मी आणि माझ्या मोठ्या भावाने त्यात भाग घ्यायचे ठरवले. ही स्पर्धा अतिशय प्रतिष्ठेची समजली जात असे(हे आम्हाला नंतर कळले). सयानी मार्ग,एलफिन्स्टन रोड येथील सुप्रसिद्ध आयुर्वेदिक औषधे निर्माण करणार्‍या झंडू फार्मसीच्या उपाहारगृहात(कॅन्टिन) ही स्पर्धा होत असे. आम्ही दोघे तिथे गेलो आणि वर्गणी भरून नाव नोंदवले. तिथले नियम समजावून घेतले . स्पर्धा साखळी पद्धतीने होणार होती. प्रत्येक खेळाडूला ९फेर्‍यातून ९डाव खेळायचे होते. रोज संध्याकाळी ६ते रात्री १० वाजेपर्यंत(प्रत्येकी एक फेरी) अशा तर्‍हेने सतत ९दिवस ही स्पर्धा चालणार होती. ही स्पर्धा नवोदितांसाठी होती(एनट्रंट्स साठी) .
ह्या अशा तर्‍हेच्या स्पर्धेत आम्ही पहिल्यांदाच भाग घेत होतो त्यामुळे उत्सुकता आणि भिती अशा संमिश्र भावनांसहित आम्ही दोघे ठरलेल्या दिवशी तिथे दाखल झालो. तिथे जाऊन पाहतो तो काय...........५०टेबले एका रांगेत मांडलेली होती.प्रत्येक टेबलावर एकेक पट मांडून ठेवलेला होता. पटाशेजारीच दोन घड्याळांचा असा एकेक संच(स्टॉप वॉचेस), बसायला टेबलांच्या दोन्ही बाजूंना ऐसपैस खुर्च्या,टेबलावर पाणी पिण्यासाठी तांब्याभांडे, सिगरेट पिणार्‍यांसाठी रक्षापात्र(ऍश ट्रे) असा सगळा जामानिमा होता. हे सगळे पाहूनच आमची छाती दडपून गेली. इथे आपल्या सारख्यांचे कसे होणार? मनात हा एकच प्रश्न घोळायला लागला.
आमच्यासहित सर्व खेळाडूंनी त्यांना सांगितलेल्या जागांवर बसून घेतले. घड्याळ कसे वापरायचे ते समजावून सांगितले गेले. तसेच एक कागद आणि पेनही देण्यात येऊन त्यावर आपल्या व प्रतिस्पर्ध्याच्या खेळी लिहाव्यात अशी सूचना देण्यात आली. आम्हा दोघांना हे सगळे नवीनच होते. घड्याळ काय, खेळी लिहिणे काय?
खेळाला सुरुवात करण्यापूर्वी काळ्या की पांढऱ्या सोंगट्यांनी खेळायचे ह्याबद्दल काटा-छापा झाले. त्यात मला काळ्या सोंगट्या मिळाल्या. माझा भाऊ माझ्यापासून बराच दूर होता त्यामुळे त्याला काय मिळाले कळले नाही. हे सगळे सोपस्कार झाल्यावर डाव सुरू करण्याची सूचना मिळाली आणि माझ्या प्रतिस्पर्ध्याने राजाच्या पुढचे प्यादे दोन घरे पुढे सरकवले आणि चटकन घड्याळाचा खटका दाबला आणि आपल्या कागदावर ती खेळी लिहिली(बहुतेक सराईत गडी असावा!). त्याला मी उजव्या हाताच्या हत्तीच्या पुढचे प्यादे पुढे करून उत्तर दिले(इथेच तो समजून गेला की भिडू अगदीच कच्चा आहे!). माझा अशा तऱ्हेच्या स्पर्धेत खेळण्याचा पहिलाच अनुभव असल्याने मला सुचेल तसे मी खेळत होतो.माझे घड्याळाकडे लक्षच नव्हते. प्रतिस्पर्ध्याने घड्याळाचा खटका दाबल्यामुळे माझे घड्याळ सुरू झाले होते आणि ते तसेच चालू राहिले कारण मी खटका दाबायचा पार विसरून गेलो होतो.त्यामुळे माझ्या घड्याळात एक तास झालेला दिसत होता तरी त्याचे घड्याळ जैसे थेच होते.माझे नवखेपण त्याच्या केव्हाच लक्षात आले होते;पण हे सगळे त्याच्या फायद्याचे असल्यामुळे त्याने मला ते तसे जाणवू दिले नाही.कागदावर खेळी कशी लिहायची हे देखिल माहीत नसल्यामुळे मी डाव लिहूनही काढत नव्हतो. माझे सर्व लक्ष त्याच्या आणि माझ्या खेळीकडे लागलेले होते.
बुद्धिबळाच्या ह्या खेळात नियमाप्रमाणे पहिल्या दोन तासात प्रत्येकाच्या निदान ४० खेळ्या होणे जरूरीचे असते, ते तसे झाले नाही तर ज्याच्या ४० पेक्षा कमी खेळी असतील तो हरला असे मानले जाते.त्यामुळे माझ्या घड्याळात जेव्हा दोन तास व्हायला आले होते(फक्त ३ मिनिटं बाकी होती) तेव्हा माझ्या ३०च खेळ्या झाल्या होत्या.साहजिकच त्याच्याही तितक्याच खेळ्या झालेल्या होत्या तरी त्याचे घड्याळ जेसे थे(सुरुवातीच्या) अवस्थेतच होते. आता मला राहिलेल्या तीन मिनिटात १० खेळ्या करणे भाग होते(त्याच्यावर तसे दडपण नव्हते ते केवळ माझ्या चुकीमुळे) आणि मी त्या करू न शकल्यामुळे मला तो डाव गमवावा लागला. खरे सांगायचे तर माझी परिस्थिती उत्तम होती आणि तो डाव मीच जिंकला असता;पण केवळ तांत्रिक कारणास्तव मी तो डाव गमावून बसलो होतो.
तिथे माझ्या भावाबरोबर खेळणारा प्रतिस्पर्धीही त्याच्यासारखाच नवीन होता त्यामुळे घड्याळ बाजूला ठेवूनच दोघे खेळले आणि त्यात माझ्या भावाचा विजय झाला.
क्रमश:
आम्हा तिघाही भावांचे असेच झाले होते. उठता-बसता,खाता-पिता,झोपेतही ह्याच गोष्टीने पछाडल्यासारखे आम्ही त्या वेळी वागत होतो. जरा मोकळा वेळ मिळाला की डाव मांडलाच म्हणून समजा आणि मग तासंतास त्यात डोकी घासत बसायचो. हरणारा चिडायचा,जिंकणारा हसायचा आणि मग चिडवाचिडवी,त्यावरून मारामार्‍या. आव्हानं-प्रतिआव्हानं! असं सगळं वातावरण भारलेले होते.तसा मी जात्याच कोणताही खेळ ईर्ष्येने खेळणार्‍यांपैकी नव्हतो आणि आजही नाही. खेळाचा आनंद लुटायचा हा माझा स्वभाव. त्यामुळे जिंकण्याचे सोयर नसायचे आणि हरण्याचे सुतक नसायचे. त्या मानाने माझे दोघे भाऊ जास्त जिद्दीने खेळायचे. त्यातल्या त्यात लहान भाऊ तर जिंकण्याच्या ईर्ष्येनेच खेळायचा आणि जिंकायचाही! आणि जिंकला की मग खूपच मोठमोठ्याने आनंद व्यक्त करायचा;पण कधी कधी हरायचाही की मग भांडाभांडीला तयार असायचा. त्यामुळे मग घरातले वातावरण एकदम गरम व्हायचे. आई अशावेळी आमच्या सोंगट्या आणि पट काढून घेत असे आणि आम्हाला तिघांना तीन वेगवेगळ्या ठिकाणी बसवत असे.बर्‍याच वेळा असे झालेय की आमची भांडण टाळण्यासाठी ती पट वगैरे लपवून ठेवायची.
अशा तर्‍हेने बुद्धिबळाचे वेड आम्हाला लागलेले होते तरी आमचा खेळ तसा प्राथमिक स्तरावरच होता. त्याकाळी जे नियम आम्ही पाळत असायचो ते धड भारतीय पद्धतीचेही नव्हते अथवा आंतर्राष्ट्रीय पद्धतीचेही नव्हते. सगळ्याच नियमांची खिचडी असे आमचे नियम होते. पण जसे जसे आणखी खेळत गेलो तेव्हा लक्षात आले की कुठेही एखाद्या स्पर्धेत भाग घ्यायचा झाल्यास तिथे आंतर्राष्ट्रीय नियमांप्रमाणे खेळावे लागते.म्हणून मग ते नियम माहीत करून घेण्यासाठी जिवाचा आटापिटा सुरू झाला.हळूहळू ते नियमही माहीत होऊ लागले आणि आम्ही त्याप्रमाणेच खेळू लागलो.
आता वर्ष नक्की आठवत नाही पण साधारण १९७३-७४ साली(त्यावेळी मी आणि माझा मोठा भाऊ नोकरीला लागलेलो होतो) वृत्तपत्रात एका बुद्धिबळ स्पर्धेची जाहिरात पाहिली आणि मी आणि माझ्या मोठ्या भावाने त्यात भाग घ्यायचे ठरवले. ही स्पर्धा अतिशय प्रतिष्ठेची समजली जात असे(हे आम्हाला नंतर कळले). सयानी मार्ग,एलफिन्स्टन रोड येथील सुप्रसिद्ध आयुर्वेदिक औषधे निर्माण करणार्‍या झंडू फार्मसीच्या उपाहारगृहात(कॅन्टिन) ही स्पर्धा होत असे. आम्ही दोघे तिथे गेलो आणि वर्गणी भरून नाव नोंदवले. तिथले नियम समजावून घेतले . स्पर्धा साखळी पद्धतीने होणार होती. प्रत्येक खेळाडूला ९फेर्‍यातून ९डाव खेळायचे होते. रोज संध्याकाळी ६ते रात्री १० वाजेपर्यंत(प्रत्येकी एक फेरी) अशा तर्‍हेने सतत ९दिवस ही स्पर्धा चालणार होती. ही स्पर्धा नवोदितांसाठी होती(एनट्रंट्स साठी) .
ह्या अशा तर्‍हेच्या स्पर्धेत आम्ही पहिल्यांदाच भाग घेत होतो त्यामुळे उत्सुकता आणि भिती अशा संमिश्र भावनांसहित आम्ही दोघे ठरलेल्या दिवशी तिथे दाखल झालो. तिथे जाऊन पाहतो तो काय...........५०टेबले एका रांगेत मांडलेली होती.प्रत्येक टेबलावर एकेक पट मांडून ठेवलेला होता. पटाशेजारीच दोन घड्याळांचा असा एकेक संच(स्टॉप वॉचेस), बसायला टेबलांच्या दोन्ही बाजूंना ऐसपैस खुर्च्या,टेबलावर पाणी पिण्यासाठी तांब्याभांडे, सिगरेट पिणार्‍यांसाठी रक्षापात्र(ऍश ट्रे) असा सगळा जामानिमा होता. हे सगळे पाहूनच आमची छाती दडपून गेली. इथे आपल्या सारख्यांचे कसे होणार? मनात हा एकच प्रश्न घोळायला लागला.
आमच्यासहित सर्व खेळाडूंनी त्यांना सांगितलेल्या जागांवर बसून घेतले. घड्याळ कसे वापरायचे ते समजावून सांगितले गेले. तसेच एक कागद आणि पेनही देण्यात येऊन त्यावर आपल्या व प्रतिस्पर्ध्याच्या खेळी लिहाव्यात अशी सूचना देण्यात आली. आम्हा दोघांना हे सगळे नवीनच होते. घड्याळ काय, खेळी लिहिणे काय?
खेळाला सुरुवात करण्यापूर्वी काळ्या की पांढऱ्या सोंगट्यांनी खेळायचे ह्याबद्दल काटा-छापा झाले. त्यात मला काळ्या सोंगट्या मिळाल्या. माझा भाऊ माझ्यापासून बराच दूर होता त्यामुळे त्याला काय मिळाले कळले नाही. हे सगळे सोपस्कार झाल्यावर डाव सुरू करण्याची सूचना मिळाली आणि माझ्या प्रतिस्पर्ध्याने राजाच्या पुढचे प्यादे दोन घरे पुढे सरकवले आणि चटकन घड्याळाचा खटका दाबला आणि आपल्या कागदावर ती खेळी लिहिली(बहुतेक सराईत गडी असावा!). त्याला मी उजव्या हाताच्या हत्तीच्या पुढचे प्यादे पुढे करून उत्तर दिले(इथेच तो समजून गेला की भिडू अगदीच कच्चा आहे!). माझा अशा तऱ्हेच्या स्पर्धेत खेळण्याचा पहिलाच अनुभव असल्याने मला सुचेल तसे मी खेळत होतो.माझे घड्याळाकडे लक्षच नव्हते. प्रतिस्पर्ध्याने घड्याळाचा खटका दाबल्यामुळे माझे घड्याळ सुरू झाले होते आणि ते तसेच चालू राहिले कारण मी खटका दाबायचा पार विसरून गेलो होतो.त्यामुळे माझ्या घड्याळात एक तास झालेला दिसत होता तरी त्याचे घड्याळ जैसे थेच होते.माझे नवखेपण त्याच्या केव्हाच लक्षात आले होते;पण हे सगळे त्याच्या फायद्याचे असल्यामुळे त्याने मला ते तसे जाणवू दिले नाही.कागदावर खेळी कशी लिहायची हे देखिल माहीत नसल्यामुळे मी डाव लिहूनही काढत नव्हतो. माझे सर्व लक्ष त्याच्या आणि माझ्या खेळीकडे लागलेले होते.
बुद्धिबळाच्या ह्या खेळात नियमाप्रमाणे पहिल्या दोन तासात प्रत्येकाच्या निदान ४० खेळ्या होणे जरूरीचे असते, ते तसे झाले नाही तर ज्याच्या ४० पेक्षा कमी खेळी असतील तो हरला असे मानले जाते.त्यामुळे माझ्या घड्याळात जेव्हा दोन तास व्हायला आले होते(फक्त ३ मिनिटं बाकी होती) तेव्हा माझ्या ३०च खेळ्या झाल्या होत्या.साहजिकच त्याच्याही तितक्याच खेळ्या झालेल्या होत्या तरी त्याचे घड्याळ जेसे थे(सुरुवातीच्या) अवस्थेतच होते. आता मला राहिलेल्या तीन मिनिटात १० खेळ्या करणे भाग होते(त्याच्यावर तसे दडपण नव्हते ते केवळ माझ्या चुकीमुळे) आणि मी त्या करू न शकल्यामुळे मला तो डाव गमवावा लागला. खरे सांगायचे तर माझी परिस्थिती उत्तम होती आणि तो डाव मीच जिंकला असता;पण केवळ तांत्रिक कारणास्तव मी तो डाव गमावून बसलो होतो.
तिथे माझ्या भावाबरोबर खेळणारा प्रतिस्पर्धीही त्याच्यासारखाच नवीन होता त्यामुळे घड्याळ बाजूला ठेवूनच दोघे खेळले आणि त्यात माझ्या भावाचा विजय झाला.
क्रमश:
२२ एप्रिल, २००७
माझ्या 'बुद्धीचे बळ'!१
माझ्या लहानपणी मी भरपूर खेळ खेळलोय.बैठे तसेच मैदानी अशा दोन्ही प्रकारचे खेळ खेळलो असलो तरी कोणत्याही एका खेळात प्रवीण झालो नाही. साधारणपणे ५०-५५% इतपतच त्यात प्रगती करू शकलो. जे काही अनेक खेळ मी खेळलो त्यापैकी एक म्हणजे 'बुद्धिबळ' हा होय.
ह्या बुद्धिबळाची आणि माझी ओळख साधारणपणे मी ५वी-६वीत असताना झाली. त्यावेळी माझा मोठा भाऊ आणि त्याचा एक मित्र आमच्या घराच्या ओटीवर पट मांडून बसत. त्यांना तो खेळ कितपत येत होता हे सांगणे कठीण आहे;पण तेव्हापासूनच त्या खेळातील हत्ती-घोडा-उंट वगैरेंशी माझी तोंडओळख झाली. हा खेळ सुरू करण्या आधी वातावरण निर्मितीसाठी ते दोघे जोरजोरात डबे,थाळ्या बडवत आणि युद्धाचे वातावरण निर्माण करत.म्हणूनही असेल कदाचित वाडीतील यच्चयावत बालगोपाल मंडळी ही लढाई बघायला येत असत आणि मग त्यात दोन तट पडत्‍ा. ज्या बाजूची सोंगटी बळी पडत असे त्याच्या विरुद्ध असणारा गट मग आरडाओरड करून आपला आनंद व्यक्त करत. अशा तऱ्हेने चालणाऱ्या ह्या खेळाचे आकर्षण मला केव्हा निर्माण झाले आणि मी प्रत्यक्ष त्यात केव्हा भाग घ्यायला लागलो हे समजेपर्यंत मी एक बऱ्यापैकी खेळाडू बनलो. शाळेतील बुद्धिबळाच्या स्पर्धेत भाग घेऊन एखादा डाव जिंकूही लागलो होतो. माझ्या बरोबरीनेच माझा लहान भाऊही हा खेळ शिकला आणि पुढे पुढे आम्ही तिघे भाऊ एकमेकांबरोबर खेळून आपली बुद्धिबळातली प्रगती साधू लागलो.
आम्ही तिघेही जरी हा खेळ खेळायला शिकलो होतो तरी एक महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे ह्या खेळाचे सामान्य नियम सोडले तर त्यातील खास असे नियम आणि खाचाखोचा आम्हाला माहीत नव्हत्या. त्याचे कारण म्हणजे आमच्या आजूबाजूला अशी कोणतीच व्यक्ती अस्तित्वात नव्हती की जी हा खेळ अगदी व्यवस्थितपणे जाणत होती. शाळेतल्या शिक्षकांचे ह्या विषयातले ज्ञानही जेमतेमच होते आणि त्यामुळे म्हणावा तसा हा खेळ बहरत नव्हता.
ह्या अशाच अवस्थेत मालाड ब्राह्मण सभेतर्फे आयोजित एका स्पर्धेत आम्ही तिघांनी भाग घेतला. स्पर्धा बाद पद्धतीने घेण्यात आली. इथेही तसा नियमांच्या बाबतीत आनंदी आनंदच होता. जेमतेम १६ स्पर्धकांनी ह्या स्पर्धेत भाग घेतला होता.माझी पहिल्याच फेरीत गाठ पडली ती माझ्या मोठ्या भावाशीच आणि त्याने मला त्यात सपशेल हरवले. झाले! म्हणजे एक मोहरा कामी आला होता! माझ्या धाकट्या भावानेही त्याचा पहिला डाव जिंकला होताच.आता दोघेजण(तीन भावांपैकी) मैदानात उरले. दुसरी फेरीही त्या दोघांनीही सहज जिंकली. तिसऱ्या फेरीत माझ्या दोन्ही भावांची एकमेकांशी गाठ पडली आणि त्यात लहान भावाने बाजी मारली. म्हणजे आम्हा तिघांपैकी आता तो एकटाच मैदानात उरला होता.आता होणार होती ती अंतिम फेरी आणि त्यात कोण विजयी ठरतो ह्याची उत्सुकता होती.
अंतिम फेरीचा सामना बघायला बरीच मंडळी जमली होती. दोघेही खेळाडू तुल्यबळ वाटत होते त्यामुळे जो चूक करेल तो हरणार हे माहीत असल्यामुळे कुणीच जोखीम पत्करत नव्हते आणि त्यामुळे खेळ थोडा कंटाळवाणा व्हायला लागला. ह्या खेळाचे वैशिष्ट्य असे आहे की खेळ खेळणाऱ्या खेळाडूपेक्षा बाहेरून तो खेळ बघणाऱ्यालाच त्यातल्या त्रुटी चटकन कळतात. त्यामुळे मला सारखे वाटत होते की इथे अमुक एक चाल केली तर फायदा होईल;पण माझा भाऊ काही वेगळाच विचार करताना दिसत होता आणि त्यामुळे सामना लांबत चालला होता.इतक्यात प्रतिस्पर्ध्याने एक खेळी केली आणि मी मनोमन सुखावलो कारण ती खेळी म्हणजे त्याच्या भविष्यात होणाऱ्या पानिपताची नांदी होती आणि आता ही संधी जर घालवली तर पुढे डाव अधिक गुंतागुंतीचा होण्याची शक्यता दिसत होती. ती खेळी त्या खेळाडूने केली आणि लगेच त्याची चूक त्याच्याच लक्षात आलेय हे त्याच्या चेहऱ्यावरूनच स्पष्ट होत होते आणि म्हणून मी मोठ्या आशेने माझ्या भावाच्या अपेक्षित खेळीकडे बघत होतो. आता खेळाची सगळी सूत्रे त्याच्याचकडे आपोआप आली होती; पण तो विचारात गुरफटलेला दिसत होता आणि माझे हात तर सारखे शिवशिवत होते पुढची चाल करण्यासाठी. मी मोठ्या आशेने त्याच्याकडे पाहत होतो आणि त्याने मला सुचलेली खेळी करावी असेही वाटत होते;पण तो काहीच करत नव्हता आणि मी फारच अधीर होऊ लागलो तरी तो शांतच दिसत होता. शेवटी मी न राहवून टेबलाखालून माझ्या पायाने त्याचा पाय हळूच दाबला आणि .....
तत्क्षणी इतका वेळ मी अपेक्षित असलेली खेळी त्याने केली. जणू काही माझ्या त्या स्पर्शाने तो आश्वस्त झाला होता. त्यालाही तीच खेळी करायची होती; पण तो पुढच्या गुंतागुंतींचा विचार करत बसला होता आणि अशाने बऱ्याच वेळा आपण मूळ गोष्ट विसरून जातो असा माझा अनुभव होता.
माझ्या भावाची ती खेळी पाहताच वातावरणातला ताण एकदम हलका झाला आणि बघ्यांनी टाकलेला निःश्वास मोठ्याने ऐकू आला. समोरच्या खेळाडूने देखिल तत्क्षणी डाव सोडला आणि आपला पराभव मोठ्या मनाने मान्य केला.
क्रमश:
ह्या बुद्धिबळाची आणि माझी ओळख साधारणपणे मी ५वी-६वीत असताना झाली. त्यावेळी माझा मोठा भाऊ आणि त्याचा एक मित्र आमच्या घराच्या ओटीवर पट मांडून बसत. त्यांना तो खेळ कितपत येत होता हे सांगणे कठीण आहे;पण तेव्हापासूनच त्या खेळातील हत्ती-घोडा-उंट वगैरेंशी माझी तोंडओळख झाली. हा खेळ सुरू करण्या आधी वातावरण निर्मितीसाठी ते दोघे जोरजोरात डबे,थाळ्या बडवत आणि युद्धाचे वातावरण निर्माण करत.म्हणूनही असेल कदाचित वाडीतील यच्चयावत बालगोपाल मंडळी ही लढाई बघायला येत असत आणि मग त्यात दोन तट पडत्‍ा. ज्या बाजूची सोंगटी बळी पडत असे त्याच्या विरुद्ध असणारा गट मग आरडाओरड करून आपला आनंद व्यक्त करत. अशा तऱ्हेने चालणाऱ्या ह्या खेळाचे आकर्षण मला केव्हा निर्माण झाले आणि मी प्रत्यक्ष त्यात केव्हा भाग घ्यायला लागलो हे समजेपर्यंत मी एक बऱ्यापैकी खेळाडू बनलो. शाळेतील बुद्धिबळाच्या स्पर्धेत भाग घेऊन एखादा डाव जिंकूही लागलो होतो. माझ्या बरोबरीनेच माझा लहान भाऊही हा खेळ शिकला आणि पुढे पुढे आम्ही तिघे भाऊ एकमेकांबरोबर खेळून आपली बुद्धिबळातली प्रगती साधू लागलो.
आम्ही तिघेही जरी हा खेळ खेळायला शिकलो होतो तरी एक महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे ह्या खेळाचे सामान्य नियम सोडले तर त्यातील खास असे नियम आणि खाचाखोचा आम्हाला माहीत नव्हत्या. त्याचे कारण म्हणजे आमच्या आजूबाजूला अशी कोणतीच व्यक्ती अस्तित्वात नव्हती की जी हा खेळ अगदी व्यवस्थितपणे जाणत होती. शाळेतल्या शिक्षकांचे ह्या विषयातले ज्ञानही जेमतेमच होते आणि त्यामुळे म्हणावा तसा हा खेळ बहरत नव्हता.
ह्या अशाच अवस्थेत मालाड ब्राह्मण सभेतर्फे आयोजित एका स्पर्धेत आम्ही तिघांनी भाग घेतला. स्पर्धा बाद पद्धतीने घेण्यात आली. इथेही तसा नियमांच्या बाबतीत आनंदी आनंदच होता. जेमतेम १६ स्पर्धकांनी ह्या स्पर्धेत भाग घेतला होता.माझी पहिल्याच फेरीत गाठ पडली ती माझ्या मोठ्या भावाशीच आणि त्याने मला त्यात सपशेल हरवले. झाले! म्हणजे एक मोहरा कामी आला होता! माझ्या धाकट्या भावानेही त्याचा पहिला डाव जिंकला होताच.आता दोघेजण(तीन भावांपैकी) मैदानात उरले. दुसरी फेरीही त्या दोघांनीही सहज जिंकली. तिसऱ्या फेरीत माझ्या दोन्ही भावांची एकमेकांशी गाठ पडली आणि त्यात लहान भावाने बाजी मारली. म्हणजे आम्हा तिघांपैकी आता तो एकटाच मैदानात उरला होता.आता होणार होती ती अंतिम फेरी आणि त्यात कोण विजयी ठरतो ह्याची उत्सुकता होती.
अंतिम फेरीचा सामना बघायला बरीच मंडळी जमली होती. दोघेही खेळाडू तुल्यबळ वाटत होते त्यामुळे जो चूक करेल तो हरणार हे माहीत असल्यामुळे कुणीच जोखीम पत्करत नव्हते आणि त्यामुळे खेळ थोडा कंटाळवाणा व्हायला लागला. ह्या खेळाचे वैशिष्ट्य असे आहे की खेळ खेळणाऱ्या खेळाडूपेक्षा बाहेरून तो खेळ बघणाऱ्यालाच त्यातल्या त्रुटी चटकन कळतात. त्यामुळे मला सारखे वाटत होते की इथे अमुक एक चाल केली तर फायदा होईल;पण माझा भाऊ काही वेगळाच विचार करताना दिसत होता आणि त्यामुळे सामना लांबत चालला होता.इतक्यात प्रतिस्पर्ध्याने एक खेळी केली आणि मी मनोमन सुखावलो कारण ती खेळी म्हणजे त्याच्या भविष्यात होणाऱ्या पानिपताची नांदी होती आणि आता ही संधी जर घालवली तर पुढे डाव अधिक गुंतागुंतीचा होण्याची शक्यता दिसत होती. ती खेळी त्या खेळाडूने केली आणि लगेच त्याची चूक त्याच्याच लक्षात आलेय हे त्याच्या चेहऱ्यावरूनच स्पष्ट होत होते आणि म्हणून मी मोठ्या आशेने माझ्या भावाच्या अपेक्षित खेळीकडे बघत होतो. आता खेळाची सगळी सूत्रे त्याच्याचकडे आपोआप आली होती; पण तो विचारात गुरफटलेला दिसत होता आणि माझे हात तर सारखे शिवशिवत होते पुढची चाल करण्यासाठी. मी मोठ्या आशेने त्याच्याकडे पाहत होतो आणि त्याने मला सुचलेली खेळी करावी असेही वाटत होते;पण तो काहीच करत नव्हता आणि मी फारच अधीर होऊ लागलो तरी तो शांतच दिसत होता. शेवटी मी न राहवून टेबलाखालून माझ्या पायाने त्याचा पाय हळूच दाबला आणि .....
तत्क्षणी इतका वेळ मी अपेक्षित असलेली खेळी त्याने केली. जणू काही माझ्या त्या स्पर्शाने तो आश्वस्त झाला होता. त्यालाही तीच खेळी करायची होती; पण तो पुढच्या गुंतागुंतींचा विचार करत बसला होता आणि अशाने बऱ्याच वेळा आपण मूळ गोष्ट विसरून जातो असा माझा अनुभव होता.
माझ्या भावाची ती खेळी पाहताच वातावरणातला ताण एकदम हलका झाला आणि बघ्यांनी टाकलेला निःश्वास मोठ्याने ऐकू आला. समोरच्या खेळाडूने देखिल तत्क्षणी डाव सोडला आणि आपला पराभव मोठ्या मनाने मान्य केला.
क्रमश:
याची सदस्यत्व घ्या:
पोस्ट (Atom)