माझ्या आयुष्यातील आजवरच्या कडू-गोड आठवणी मी "पूर्वानुभव" म्हणून सादर करत आहे.
आपण इथे आल्याबद्दल मन:पूर्वक धन्यवाद!

२१ नोव्हेंबर, २००८

नानुचे इंग्लीश!

ही व्यक्ती पूर्णपणे काल्पनिक आहे. योगायोगाने कुणाशीही,कोणतेही साम्य असल्यास तो निव्वळ योगायोग समजावा.

नानु माझा लहानपणचा खास सवंगडी. अभ्यासात तसा यथातथाच होता. अंगाने बर्‍यापैकी जाडसर, उंच म्हणता येईल इतपत उंची, कुरळे केस आणि डोळ्यांना जाड भिंगांचा चश्मा हे त्याचे पहिल्या नजरेत भरणारे रूप होते. ह्या जाड्याचा आवाज मात्र त्याच्या रुपाला अजिबात शोभणार नाही इतका किरटा होता. त्या आवाजात तो बोलायला लागला की समोरचा आश्चर्याने आ वासून राहायचा. इतक्या जाड माणसाचा आवाज असा? की कुणी त्याच्यासाठी बोलतंय आणि हा आपला नुसते तोंड हलवतोय? अशा भावना त्या समोरच्या माणसाच्या चेहर्‍यावर दिसत असत. पण अर्थात विश्वास ठेवावाच लागे कारण कितीही विचित्र वाटले तरी ते खरेच होते. असो.

तर हा नानु खूप गमतीशीर प्राणी होता. तशी जाडी माणसं विनोदी असतातच हा माझा आजवरचा अनुभव आहे. कारण लहानपणी किशोर की तत्सम कोणत्याश्या एका मासिकात एक सदर यायचे. त्याचे नाव होते "हंसा आणि हंसवा!"
तर हा नानु त्या अनुस्वारांचा उच्चार करीत ते वाचायचा. त्याचे ते वाचणेही आम्हाला हसायला कारणीभूत व्हायचे. तसेच अजून एक सदर यायचे. त्याचे नाव होते "हंसा आणि लठ्ठ व्हा!" त्यामुळे माझा असाही एक समज झाला होता की सतत हसणारी व्यक्ती ही लठ्ठच असते आणि त्याचे चालते बोलते उदाहरण म्हणून सदैव नानु समोर असायचाच.

ह्या नानुचे इंग्लीश बाकी खास असायचे. त्याचे इंग्लीश ऐकून समस्त इंग्लीश शिकवणार्‍या शिक्षकांचा तो नेहमीच बकरा व्हायचा आणि आमच्यासारख्यांचे मस्त मनोरंजन व्हायचे. अर्थात नानुला ह्या गोष्टीचे अजिबात वैषम्य वाटत नसे. तो आपला फिदीफिदी हसत असायचा. शेवटी ते मास्तर/बाईलोक कंटाळायचे अणि त्याचा नाद सोडायचे. एकदा नानुने निबंधात एक वाक्य लिहीले...."आय स्टडी हार्डली देअरफोर आय गेट गुड मार्क्स!" नानुच्या त्या निबंधात शिक्षकांनी लाल पेनाने "हार्डली" भोवती मोठ्ठा गोळा काढला. त्यावर नानुने शिक्षकांशी हुज्जत घातली. माझे काय चुकले? असा संतप्त प्रश्न करतच तो भर वर्गात उभा राहिला. हार्डली म्हणजे क्वचित, कधी कधी, असा शब्दाचा अर्थ शिक्षक त्याला किती तरी वेळ समजावून सांगत होते तरी त्याचा आपला एकच धोशा होती की हार्डली म्हणजे व्हेरी हार्ड! शेवटी शिक्षकांनी त्याच्यासमोर डिक्शनरी ठेवली. आता नानुला मानणे भागच होते. तरीही खाजगीत नानु मला म्हणाला , च्यायला ह्या इंग्रजांच्या! कुठे काय वापरतील काहीही सांगू शकत नाही. ब्रेव्ह-ब्रेव्हली, हेवी-हेविली वगैरे रुपं बनवणारे हेच ना ते! मग हार्ड-हार्डली कुठे चुकते?"
नानु, जाऊ दे! तू मनावर नको घेऊस, तसेही इंग्लीशमध्ये सगळे काही अनियमितच असते. आपली नाही ती भाषा. शेवटी राज्यकर्ते होते म्हणून लादलेली भाषा आहे ती. तुला जसे पटेल तसे बोल तू.
हे बाकी बरोबर बोललास तू भटा! तिच्यायला, टीओ-टू, डीओ-डू असे म्हणायचे तर एसओ-सो, जीओ-गो, एनओ-नो असे का म्हणायचे? तेही गो च्या ऐवजी गू म्हटले तर कुठे बिघडते.
एकदम बरोबर! अरे ह्या इंग्लीश लोकांनी आपल्या इथल्या जागांची, लोकांची नावंही बदलली आहेत..मी.
तुला सांगतो भटा, अरे शीव म्हणजे वेस, आपल्या मुंबईची वेस रे! त्याचे ह्या साहेबाने काय केले तर सायन? आरे तिच्या! शीव कुठे आणि सायन कुठे? काय साम्य आहे काय दोघात? वांद्रेचे बॅन्ड्रा, भायखळाचे बायकुला...तुला सांगतो की मीही आता ठरवलंय इंग्लीशची अशीच वाट लावयची म्हणून मी असे इंग्लीश बोलणार आहे की साहेब ते इंग्लीश ऐकून थक्कच झाला पाहीजे, पण ह्या आपल्या शिक्षकांना स्वाभिमानच नाहीये. बसतात आपले साहेबाची लाल म्हणत. असेल! त्याची लाल असेलही. पण आपली भाषा काय कमी आहे काय?
इथे नानुचा चेहरा लालेलाल झालेला असतो.

चक्रवर्ती चे चक्रबोर्ती, मुखोपाध्यायचे मुखर्जी, चट्टोपाध्यायचे चॅटर्जी, ठाकूरचे टागोर....असे कसली कसली वाट लावली रे ह्या लोकांनी आपल्या देशी नावांची. आता मीही त्यांच्या नावांची वाट लावणार आहे.
म्हणजे कसं रे? जरा उदाहरण दे ना!
नानुला क्रिकेटचा भलताच नाद त्यामुळे मग त्यातलीच नावे त्याने लगेच पुढे केली. आता बघ हं. आपला गावस्कर आहे ना..त्याला ती लाल माकडॆ गवास्कर,गॅवास्कर,गवॅस्कर असे काहीही म्हणतात. विश्वनाथ हे नाव त्यांना उच्चारता येत नाही म्हणून नुसताच विशी असा उच्चार करतात. म्हणून मी आता त्यांची नावे सांगतो ती ऐक.....
मार्टीन क्रो...मार्तिकेचा कावळा
जॉन स्नो.....बर्फाळ जानू
जॉन एम्बुरी....शेंबड्या जानू
अशी कितीतरी नावं तो सटासट सांग गेला. सगळीच आता लक्षात नाही.

नानुचे बोली इंग्लीश खास त्याचे असेच होते. कम हियरच्या ऐवजी "इकडे कम." मग तो जो कुणी असेल तो "इकडे आला" की हा म्हणणार...कमला!
मग म्हणणार सीट! तो बसला की हा म्हणणार सीटला. कोणत्या तरी एका मराठी सिनेमात ’लक्षा’च्या तोंडी असले शब्द घातलेले मी ऐकलेत. ते पात्र बहुदा नानुवरूनच बेतलेले असणार.

नानुने मला एक कोडे घातले....
ए भटा, ह्याचे इंग्लीश भाषांतर कर बघू......एकेका बाकावर दोन-दोन मुले बसतील.
हॅ! सोप्पे आहे...टू बॉईज विल सिट ऑन इच बेन्च!
साफ चूक!ह्याचा अर्थ काय होतो माहीतेय?
काय?
दोन मुले प्रत्येक बाकावर बसतील. आता हे कसे शक्य आहे? :)
मी म्हटलं,आयला हो रे! मग? तूच सांग आता उत्तर!
मग नानुने एक मोठा दीर्घ श्वास घेतला आणि म्हणाला.....टू-टू बॉईज विल सिट ऑन इच-इच बेंच! ;)
कशी जिरवली! असे भाव डोळ्यात घेऊन नानू माझ्याकडे मिश्कीलपणाने पाहात होता.


अरे भटा मला सांग...एलओडीजीइ चा उच्चार सांग?
लॉज!
नाही.
नाही? मग?
लोडगे! हाहाहा.
मग डीओडीजीइ म्हणजे काय? दोडगे?
बरोब्बर! च्यायला भटा! तू पण लय हुशार आहेस बरं का!
मग चेला कुणाचा आहे?तुझाच ना?
ह्यावर नानु मोठ्या खुशीत येऊन पाठीत एक रट्टा घालतो.

मंडळी असे नानु तुमच्याही आसापास असतील तर सांगा त्यांचे किस्से!

१३ नोव्हेंबर, २००८

मामा-भाचा!

आमच्या कार्यालयात मामा-भाच्याच्या तीन जोड्या होत्या. त्यातील एका जोडीच्या काही मजेशीर आठवणी मी लिहीणार आहे.
ही जोडी म्हणजे पुनेजा(मामा) आणि वालेचा(भाचा) ह्या दोन सिंध्यांची होती. हे दोघेही जवळपास एकाच वयाचे होते आणि एकाच वेळी लघुलेखक(स्टेनो) म्हणून आमच्या कार्यालयात चिकटले. ह्यातला मामा खूप जाडजूड आणि पावणेसहा फूट उंच होता तर भाचा त्याच्यापेक्षा एक इंचाने उंच असावा मात्र अंगाने अगदीच किरकोळ होता. दोघेही त्यांच्या कामात अगदी हुशार होते. पुनेजा हा सदैव हसतमुख होता तर वालेचा हा अतिशय धुर्त होता. समोरच्याकडून आपले काम कसे करून घ्यायचे हे तो बरोबर ओळखत असायचा. मग त्या त्या वेळी करावी लागणारी सोंगंढोंगं तो करायचा.
ह्यातल्या पुनेजाला मी नेहमी म्हणायचो....तुझे नाव पुनेजा आहे ना ? मग तू उल्हासनगरला का जातोस. पुने(पुण्याला) जा!तर खळखळून हसायचा. वालेचाला मी नेहमी चा वाले(चहावाले) असे म्हणायचो. चहा विकायचा सोडून तू इथे काय करतो आहेस? असे विचारले की तो फक्त स्मित करायचा. गंमत म्हणजे हे दोघे सिंधी मराठी बोलू शकत नव्हते पण बर्‍यापैकी समजू मात्र शकत होते.
पुनेजाची एक खास लकब अशी होती की तो नेहमी हसत हसतच बोलायचा आणि बोलण्याची सुरुवात भकाराने आणि शेवट मकाराने सुरु होणार्‍या शिवीने करायचा. पहिल्या प्रथम आम्हाला हे पचवणे जरा जडच गेले पण नंतर लक्षात आले की हे त्याचे पालूपदच आहे.अगदी साहेबांशीही बोलायचे झाले तरी तो तसाच बोलायचा. ह्याचे एक उदाहरण म्हणजे.....
भेंचोद, हाहाहाहाहा साब वो रिपोर्ट बन गया मादरचोद. हाहाहाहा!
हे नेहमी असेच चालायचे. ह्यातल्या शिव्या साहेबाला असायच्या की कामाला की आणखी कशाला ह्याचा विचार करण्यात काहिच मतलब नसायचा. कुणाशीही तो तितक्याच सहजतेने बोलताना भें.. हाहाहाहाहा....................... मा.... हाहाहाहाहा असे बोलायचा. त्याचीच नक्कल करून त्याला मी एकदा काहीतरी सांगितले तर आधी तो चकित झालेला दिसला. एक क्षणभर थांबून मग त्याने माझ्या पाठीत धपाटा घातला आणि वर बोलला... भें.. हाहाहाहा तू भी सीख गया मेरी भाषा मा.... हाहाहाहा!
वालेचाच्या तोंडातही भरपूर शिव्या असायच्या. पण त्या देतांना तो कधी हसायचा नाही आणि त्यातल्या बर्‍याचशा शिव्या ह्या कुणाला तरी उद्देशून दिलेल्या असायच्या तर बाकीच्या निव्वळ गाळलेल्या जागा भरल्यासारख्या यायच्या.
ह्या दोघांना शोभतील असे आमचे एक मराठी भाषिक साहेब होते. ते मूळचे नागपूरचे होते आणि महाराष्ट्र पोलिसातुन आमच्या कडे आलेले होते. त्यांच्याही तोंडात प्रचंड शिव्या असायच्या.पण ह्या साहेबांची एक गंमत म्हणजे की ते कुणालाच त्याच्या तोंडावर शिव्या देत नसत,उलट अतिशय गोड बोलत. पण त्याची पाठ वळली रे वळली की त्याच्या अपरोक्ष त्याचा उद्धार करताना मात्र आपला शिव्यांचा बटवा मुक्तपणे उधळत असत. त्या साहेबांबरोबर पुनेजा-वालेचा ह्या मामा भाच्यांचा जो प्रेमळ संवाद चालायचा तो ज्यांनी कुणी ऐकला असेल ते सगळे धन्य होत(माझ्यासकट)!

हे मामा-भाचे जातीने सोनार होते. त्यांच्या अंगावर नेहमीच सोनसाखळी, अंगठ्या वगैरे चमकणारे दागिने असत.कुणाला दागिने बनवायचे असल्यास आम्ही स्वस्तात बनवून देऊ असे ते सांगायचे. ह्याच बरोबरीने शर्टाचे-पॅंटचे कापड,साड्या वगैरे गोष्टीही ते विकायला आणत असत. पण उल्हासनगर आणि सिंधी जमात ह्यांच्याबद्दल आमच्या म्हणजे मुंबईकरांच्या मनात एकूणच अशी एक अढी होती की तिथे सगळा बनावट माल बनत असतो. मेड इन युएसए असे कुणी म्हटले की खात्रीने ते उल्हासनगर सिंधी असोसिएशन(युएसए) ने बनवलेला माल आहे हे समीकरण इतके पक्के झाले होते की आमच्यापैकी कुणीही कधीही ह्या मामा-भाच्यांकडून कोणताही माल विकत घेतलेला नव्हता.पण आमच्या कार्यालयात भारतातल्या सर्व प्रांतातले लोक काम करत असत आणि ह्यातले काही ह्या मामा-भाच्यांकडून फसवलेल देखिल गेले होते. बरीचशी फसवणूक कपड्यांच्या बाबतीत झालेली असायची पण कुणीही फारशा गंभीरपणे ह्याबाबत तक्रार केलेली नसल्यामुळे त्यांचा धंदा बिनबोभाट चालायचा. एकदा मात्र त्यांचा हा फुगा फुटला आणि धंदा कायमचा बंद झाला. त्याचे असे झाले......

नवीनच बदलून आलेल्या एकाने ह्या दोघांकडून आपल्या मुलीच्या लग्नासाठी काही दागिने बनवून घेतले होते. त्या व्यक्तीला उल्हासनगर,तिथले बनावट धंदे, हे मामा-भाचे आणि त्यांच्या व्यवहाराबद्दल फारशी काहीच माहीती नव्हती; पण आपल्याच कार्यालयातील लोक आहेत तेव्हा विश्वास ठेवायला काहीच हरकत नाही असे समजून इतर कुणाचाही सल्ला न घेता त्या दोघांना ते काम दिले. दागिने बनवून आणल्यावर सगळे पैसेही त्याने रोखीने दिले आणि मोठ्या आनंदात तो ते दागिने घरी घेऊन गेला.एक-दोन दिवसांनी अतिशय घाबर्‍या-घुबर्‍या अवस्थेत तो आला तेव्हा कळले की त्या दागिन्यांच्या संदर्भात तो पार फसवला गेलेला आहे. त्या दागिन्यांना पाणी लागताच ते चक्क काळे पडत होते. काय करावे हे त्याला समजेना म्हणून त्याने मामा-भाच्याला ही गोष्ट सांगितली. त्यांनीही काही तरी गोलमाल कारणे सांगून त्याला गप्प बसवले.पण तो गृहस्थ खूपच अस्वस्थ झाला होता. त्याच्या वागण्यातील बदल मला जाणवला. मी त्याला सहजपणे विचारले की काही त्रास आहे काय? मी काही मदत करू शकतो काय? तेव्हा त्याने घडाघडा झालेला सगळा प्रसंग सांगितला आणि ते ऐकून मलाही धक्का बसला. मी त्याला धीर दिला आणि आपण त्यातून काहीतरी मार्ग काढू असे सांगून त्याला कसेबसे शांत केले.
नंतर मी वालेचाशी बोललो तर तो काहीच बोलेना म्हणून पुनेजाशी बोललो. दोघांच्यात पुनेजा त्यामानाने मवाळ होता म्हणून त्याने मला त्याची बाजू सांगितली पण दागिने काळे का पडतात ह्याचे त्याच्याकडे उत्तर नव्हते. तो इतकेच म्हणत होता की हा सगळा व्यवहार वालेचाने केलाय. तेव्हा जे काही असेल ते त्यालाच माहीत.
मग मी आमच्या कार्यालयातील दादाची मदत घेतली आणि वालेचाला कोपच्यात घेतले.( दादाबद्दल ह्या आधी मी बरेच लिहीलेय)
हो ना करता करता वालेच्याने आपण फसवणूक केल्याचे कबूल केले आणि साहेबांपर्यंत ह्या गोष्टी न नेण्याची हातापाया पडून विनवणी केली. शेवटी सगळेच्या सगळे पैसे एकरकमी परत करण्याच्या बोलीवर आम्ही त्याला माफ केले. दुसर्‍या दिवशी वालेचाने त्या गृहस्थाचे सगळे पैसे परत केले. त्या सगळ्या नोटाही आम्ही नीट तपासून घेतल्या. कुणी सांगावे? त्याही बनावट असल्या तर?
त्या दिवसांपासून कार्यालयातला त्यांचा धंदा आम्ही कायमचा बंद करवला आणि भविष्यात कुणाचीही होणारी फसवणूक अशा तर्‍हेने टाळली.